Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ những nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống
Mĩ. Trường ca Mặt đường khát vọng là tác phẩm sâu sắc, mang vẻ độc đáo của ông
được sáng tác vào năm 1971 tại núi rừng chiến khu Trị - Thiên. Bài Đất Nước là chương
V của trường ca này. Tác giả đã sử dụng một cách sáng tạo các chất liệu - thi liệu từ tục
ngữ, ca dao dân ca, từ truyền thuyết cổ tích đến phong tục, ngôn ngữ, của nền văn hóa
dân tộc để khơi nguồn cảm hứng về Đất Nước, một Đất Nước có nguồn gốc lâu đời,
một Đất nước của Nhân dân vĩnh hằng muôn thuở. Đất Nước - là chương V trong
trường ca Mặt đường khát vọng.. vẻ đẹp độc đáo của chương V "Đất nước" là tác giả
vận dụng sáng tạo nhiều yếu tố văn hóa dân gian, tục ngữ, ca dao, dân ca, truyện cổ,
phong tục..., cùng với cách diễn đạt bình dị, hiện đại gây ấn tượng vừa gần gũi vừa mới
mẻ cho người đọc. Đoạn thơ 12 câu này trích trong phần II - "Đất Nước" đã ca ngợi Đất
Nước hùng vĩ, tự hào khẳng định những phẩm chất cao đẹp của nhân dân ta, dân tộc
ta. Câu thơ mở rộng đến 13, 14, 15 từ, nhưng vẫn thanh thoát, nhịp nhàng, giàu âm
điệu và nhạc điệu gợi cảm:
"Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
(...)
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta".
"Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái”
Núi Vọng Phu ở Lạng Sơn, Thanh Hóa, Bình Định... hòn Trống Mái ở sầm Sơn không
chỉ là vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là biểu tượng cho vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ
Việt Nam. Vợ có "nhớ chồng", cặp vợ chồng có "yêu nhau" thì mới "góp cho Đất Nước",
mới "góp nên" những núi Vọng Phu, hòn Trống Mái ấy. Tình yêu lứa đôi có thắm thiết,
tình nghĩa vợ chồng có thủy chung thì Đất Nước mới có tượng hình kì thú ấy. Tác giả đã
vượt lên lối liệt kê tầm thường để có một cách nhìn, một cách diễn đạt mới mẻ, nhân
văn.
“Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại
Chín mươi chín con voi góp mình dựng đất Tổ Hùng Vương”
Hai câu thơ tiếp theo ca ngợi vẻ đẹp Đất Nước về mặt lịch sử và truyền thống. Cái "gót
ngựa của Thánh Gióng ấy để lại" cho Đất Nước ta bao ao đầm ở vùng Hà Bắc ngày
nay! Chín mươi chín núi con Voi ở Phong Châu đã quần tụ, chung sức chung lòng "góp
mình dựng đất Tổ Hùng Vương". Các từ ngữ: "đi qua còn... để lại", "góp mình dựng" đã
thế hiện một cách bình dị mà tự hào về sự thiêng liêng của Tổ quốc, về khí phách anh
hùng, sức mạnh đại đoàn kết dân tộc của nhân dân ta trong xây dựng và bảo vệ Đất
Nước
“Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm
Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên”
Đất Nước ta có núi cao, biển rộng, sông dài. Có sông Hồng Hà "đỏ nặng phù sa". Có
sông Mã "bờm ngựa phi thác trắng". Và còn có Cửu Long Giang với dáng hình thơ
mộng, ôm ấp huyền thoại kiêu sa. Rồi "nằm im" từ bao đời nay mà Nam Bộ mến yêu có
"dòng sông xanh thẳm'' cho quê hương nhiều nước ngọt phù sa, nhiều tôm cá, mênh
mông bỉển lúa bốn mùa. Phải chăng nhà thơ trẻ qua vẻ đẹp dòng sông Chín Rồng đế ca
ngợi giang sơn gấm vóc, con người Việt Nam rất đỗi tài hoa?
Quảng Nam, Quáng Ngãi quê hương của Hoàng Diệu, Phan Châu Trinh Huỳnh Thúc
Kháng., có núi An sông Đà, có núi Bút non Nghiên. Ngắm núi Bút non Nghiên, Nguyễn
Khoa Điềm khoong nghĩ về địa linh nhân kiệt mà nghĩ về người học trò nghèo về truyền
thống hiếu học về tấm lòng tôn sư trọng đạo của nhân dân ta.
"Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút non Nghiên".
"Nghèo" mà vẫn góp cho Đất Nước ta núi Bút non Nghiên, làm rạng rỡ nền ăn hiến Đại
Việt..nghèo vật chất mà giàu trí tuệ tài năng.
Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm".
Tám câu thơ với bao địa danh và cổ tích huyền thoại được nhà thơ nói đến thể hiện
niềm tự hào và biết ơn Đất Nước cùng Nhân Dân. Các thi liệu - hình ảnh người vợ, cặp
vợ chồng, gót ngựa, 99 con voi, con rồng, người học trò . con cóc con gà, những người
dân nào... dưới ngòi bút của Nguyễn Khoa Điềm mang ý nghĩa tượng trưng cho tâm
hồn trung hậu, cho trí tuệ và tài năng đức tính cần cù và tinh thần dũng cảm., của nhân
dân ta qua trường kì lịch sử. Chính nhân dân vĩ đại đã "góp cho", "góp nên", "để lại",
"góp mình", "đã góp tên"... đã làm cho Đất Nước ngày thêm giàu đẹp. Nhà thơ đem đến
cho những động từ - vị ngữ ấy (góp cho, góp nên...) nhiều ý thơ mới mẻ. nhiều sắc thái
biểu cảm với bao liên tưởng đầy tính nhân văn như nhà thơ Chế Lan Viên đã viết:
"Tâm hồn tôi khi Tổ quốc soi vào
Thấy nghìn núi trăm sông diễm lệ".
(Chim lượn trăm vòng)
Bốn câu thơ cuối đoạn, giọng thơ vang lên say đắm ngọt ngào. Từ cụ thể thơ được
nâng lên tầm khái quát,tính chính luận kết hợp một cách hài hòa với chất trữ tình đằm
thắm:
"Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao nước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta."
Ruộng đồng gò bãi... là hình ảnh của quê hương đất nước. Những tên núi, tên sông, tên
làng, tên bản, tên ruộng đồng, tên gò bãi... bất cứ ở đâu trên đất Việt Nam thân yêu đều
mang theo "một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha". Hình tượng đất nước
cùng là điệu tâm hồn, phong cách, ước mơ, hoài bão cùa ông cha ta, tổ tiên ta mấy nghìn năm lịch sử dựng nước. "Những cuộc đời đã hóa núi sông ta" là một câu thơ rất
hay, rất đẹp ca ngợi tâm hồn Việt Nam, nền văn hóa Việt Nam. Chữ "một" được điệp lại
3 lần, chữ "ta" được láy lại 2 lần, kết hợp từ "ôi" cảm thán đã tạo nên những vần thơ du
dương về nhạc điệu, nồng nàn, say đắm tự hào về cảm xúc. Vừa đĩnh đạc, hào hùng,
vừa thiết tha, lắng đọng, vẻ đẹp nhân văn chan hòa trên những dòng thơ tráng lệ. Tầm
vóc của Đất Nước và dân tộc được hiện diện một cách sâu sắc rộng lớn không chỉ trên
bình diện địa lí "mênh mông" mà còn ở dòng chảy của thời gian và lịch sử bốn nghìn
năm "đằng đẵng".
Đoạn thơ trên đây tiêu biểu cho cái hay, cái đẹp của hồn thơ Nguyễn Khoa Điềm trong
bài Đất Nước. Câu thơ mở rộng đậm đặc chất văn xuôi. Yếu tố chính luận và chất trữ
tình, chất cảm xúc hòa quyện, làm cho chất thơ dào dạt, ý tưởng sâu sắc, mới mẻ. Đất
nước hùng vĩ, nhân dân anh hùng, cần cù, hiếu học, ân hghĩa thủy chung... được nhà
thơ
Vượt qua thời gian đằng đẵng, nhìn xa vào bốn ngàn năm đất nước, có bề lịch sừ hào
hùng của đất nước như sống dậy. Ca dao xưa nói về nỗi nhớ quê hương qua những chi
tiết thật bình dị của bữa cơm đạm bạc và bóng dáng dầm sương dãi nắng.
Mĩ. Trường ca Mặt đường khát vọng là tác phẩm sâu sắc, mang vẻ độc đáo của ông
được sáng tác vào năm 1971 tại núi rừng chiến khu Trị - Thiên. Bài Đất Nước là chương
V của trường ca này. Tác giả đã sử dụng một cách sáng tạo các chất liệu - thi liệu từ tục
ngữ, ca dao dân ca, từ truyền thuyết cổ tích đến phong tục, ngôn ngữ, của nền văn hóa
dân tộc để khơi nguồn cảm hứng về Đất Nước, một Đất Nước có nguồn gốc lâu đời,
một Đất nước của Nhân dân vĩnh hằng muôn thuở. Đất Nước - là chương V trong
trường ca Mặt đường khát vọng.. vẻ đẹp độc đáo của chương V "Đất nước" là tác giả
vận dụng sáng tạo nhiều yếu tố văn hóa dân gian, tục ngữ, ca dao, dân ca, truyện cổ,
phong tục..., cùng với cách diễn đạt bình dị, hiện đại gây ấn tượng vừa gần gũi vừa mới
mẻ cho người đọc. Đoạn thơ 12 câu này trích trong phần II - "Đất Nước" đã ca ngợi Đất
Nước hùng vĩ, tự hào khẳng định những phẩm chất cao đẹp của nhân dân ta, dân tộc
ta. Câu thơ mở rộng đến 13, 14, 15 từ, nhưng vẫn thanh thoát, nhịp nhàng, giàu âm
điệu và nhạc điệu gợi cảm:
"Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
(...)
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta".
"Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái”
Núi Vọng Phu ở Lạng Sơn, Thanh Hóa, Bình Định... hòn Trống Mái ở sầm Sơn không
chỉ là vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là biểu tượng cho vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ
Việt Nam. Vợ có "nhớ chồng", cặp vợ chồng có "yêu nhau" thì mới "góp cho Đất Nước",
mới "góp nên" những núi Vọng Phu, hòn Trống Mái ấy. Tình yêu lứa đôi có thắm thiết,
tình nghĩa vợ chồng có thủy chung thì Đất Nước mới có tượng hình kì thú ấy. Tác giả đã
vượt lên lối liệt kê tầm thường để có một cách nhìn, một cách diễn đạt mới mẻ, nhân
văn.
“Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại
Chín mươi chín con voi góp mình dựng đất Tổ Hùng Vương”
Hai câu thơ tiếp theo ca ngợi vẻ đẹp Đất Nước về mặt lịch sử và truyền thống. Cái "gót
ngựa của Thánh Gióng ấy để lại" cho Đất Nước ta bao ao đầm ở vùng Hà Bắc ngày
nay! Chín mươi chín núi con Voi ở Phong Châu đã quần tụ, chung sức chung lòng "góp
mình dựng đất Tổ Hùng Vương". Các từ ngữ: "đi qua còn... để lại", "góp mình dựng" đã
thế hiện một cách bình dị mà tự hào về sự thiêng liêng của Tổ quốc, về khí phách anh
hùng, sức mạnh đại đoàn kết dân tộc của nhân dân ta trong xây dựng và bảo vệ Đất
Nước
“Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm
Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên”
Đất Nước ta có núi cao, biển rộng, sông dài. Có sông Hồng Hà "đỏ nặng phù sa". Có
sông Mã "bờm ngựa phi thác trắng". Và còn có Cửu Long Giang với dáng hình thơ
mộng, ôm ấp huyền thoại kiêu sa. Rồi "nằm im" từ bao đời nay mà Nam Bộ mến yêu có
"dòng sông xanh thẳm'' cho quê hương nhiều nước ngọt phù sa, nhiều tôm cá, mênh
mông bỉển lúa bốn mùa. Phải chăng nhà thơ trẻ qua vẻ đẹp dòng sông Chín Rồng đế ca
ngợi giang sơn gấm vóc, con người Việt Nam rất đỗi tài hoa?
Quảng Nam, Quáng Ngãi quê hương của Hoàng Diệu, Phan Châu Trinh Huỳnh Thúc
Kháng., có núi An sông Đà, có núi Bút non Nghiên. Ngắm núi Bút non Nghiên, Nguyễn
Khoa Điềm khoong nghĩ về địa linh nhân kiệt mà nghĩ về người học trò nghèo về truyền
thống hiếu học về tấm lòng tôn sư trọng đạo của nhân dân ta.
"Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút non Nghiên".
"Nghèo" mà vẫn góp cho Đất Nước ta núi Bút non Nghiên, làm rạng rỡ nền ăn hiến Đại
Việt..nghèo vật chất mà giàu trí tuệ tài năng.
Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm".
Tám câu thơ với bao địa danh và cổ tích huyền thoại được nhà thơ nói đến thể hiện
niềm tự hào và biết ơn Đất Nước cùng Nhân Dân. Các thi liệu - hình ảnh người vợ, cặp
vợ chồng, gót ngựa, 99 con voi, con rồng, người học trò . con cóc con gà, những người
dân nào... dưới ngòi bút của Nguyễn Khoa Điềm mang ý nghĩa tượng trưng cho tâm
hồn trung hậu, cho trí tuệ và tài năng đức tính cần cù và tinh thần dũng cảm., của nhân
dân ta qua trường kì lịch sử. Chính nhân dân vĩ đại đã "góp cho", "góp nên", "để lại",
"góp mình", "đã góp tên"... đã làm cho Đất Nước ngày thêm giàu đẹp. Nhà thơ đem đến
cho những động từ - vị ngữ ấy (góp cho, góp nên...) nhiều ý thơ mới mẻ. nhiều sắc thái
biểu cảm với bao liên tưởng đầy tính nhân văn như nhà thơ Chế Lan Viên đã viết:
"Tâm hồn tôi khi Tổ quốc soi vào
Thấy nghìn núi trăm sông diễm lệ".
(Chim lượn trăm vòng)
Bốn câu thơ cuối đoạn, giọng thơ vang lên say đắm ngọt ngào. Từ cụ thể thơ được
nâng lên tầm khái quát,tính chính luận kết hợp một cách hài hòa với chất trữ tình đằm
thắm:
"Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao nước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta."
Ruộng đồng gò bãi... là hình ảnh của quê hương đất nước. Những tên núi, tên sông, tên
làng, tên bản, tên ruộng đồng, tên gò bãi... bất cứ ở đâu trên đất Việt Nam thân yêu đều
mang theo "một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha". Hình tượng đất nước
cùng là điệu tâm hồn, phong cách, ước mơ, hoài bão cùa ông cha ta, tổ tiên ta mấy nghìn năm lịch sử dựng nước. "Những cuộc đời đã hóa núi sông ta" là một câu thơ rất
hay, rất đẹp ca ngợi tâm hồn Việt Nam, nền văn hóa Việt Nam. Chữ "một" được điệp lại
3 lần, chữ "ta" được láy lại 2 lần, kết hợp từ "ôi" cảm thán đã tạo nên những vần thơ du
dương về nhạc điệu, nồng nàn, say đắm tự hào về cảm xúc. Vừa đĩnh đạc, hào hùng,
vừa thiết tha, lắng đọng, vẻ đẹp nhân văn chan hòa trên những dòng thơ tráng lệ. Tầm
vóc của Đất Nước và dân tộc được hiện diện một cách sâu sắc rộng lớn không chỉ trên
bình diện địa lí "mênh mông" mà còn ở dòng chảy của thời gian và lịch sử bốn nghìn
năm "đằng đẵng".
Đoạn thơ trên đây tiêu biểu cho cái hay, cái đẹp của hồn thơ Nguyễn Khoa Điềm trong
bài Đất Nước. Câu thơ mở rộng đậm đặc chất văn xuôi. Yếu tố chính luận và chất trữ
tình, chất cảm xúc hòa quyện, làm cho chất thơ dào dạt, ý tưởng sâu sắc, mới mẻ. Đất
nước hùng vĩ, nhân dân anh hùng, cần cù, hiếu học, ân hghĩa thủy chung... được nhà
thơ
Vượt qua thời gian đằng đẵng, nhìn xa vào bốn ngàn năm đất nước, có bề lịch sừ hào
hùng của đất nước như sống dậy. Ca dao xưa nói về nỗi nhớ quê hương qua những chi
tiết thật bình dị của bữa cơm đạm bạc và bóng dáng dầm sương dãi nắng.
