Trong các cuộc giao tiếp, mỗi người cần sử dụng từ ngữ xưng hô sao cho phù hợp về vai vế, địa vị và tuổi tác. Tiếng Việt có hệ thống từ ngữ xưng hô đa dạng, tinh tế và giàu sắc thái biểu cảm. Bài học xưng hô trong hội thoại đã chỉ rõ mối quan hệ giữa từ ngữ xưng hô trong giao tiếp và sử dụng nó hợp lí, phù hợp.
(Internet)
Câu 1: Cho nhận xét về những cách xưng hô như phụ huynh học sinh gọi thầy giáo (cô giáo) của con mình là thầy (cô), một người đàn ông (phụ nữ) gọi em trai của mình là chú (cậu). Hãy tìm những trường hợp xưng hô theo cách tương tự.
Trả lời:
Đó là cách người nói xưng hô thay cho vai của một người khác – một cách xưng hô rất phổ biến trong giao tiếp của người Việt.
Câu 2: Đọc đoạn đối đáp sau đây và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới.
-Ông cho nhà cháu xin chiếc xe.
-Mày ở đâu, tên gì ?
-Bẩm cháu ở Thái Nguyên, tên Tí.
-Thẻ đầu, đưa đây xem.
-Mày có quen biết ai ở đâỵ không ?
-Thưa ông cháu ở mạn ngược mới về, không có ai quen biết.
-Thế mày đến đây thỉ ai đưa đến ?
-Bẩm, xuống bến ô tô, cháu hỏi một người xe cháu gặp. Bác ta chỉ cho cháu đến đây.
-Mày đã “làm xe” lần nào chưa ?
– Bẩm chúng cháu chưa làm bao giờ.
Xe 102 đấy, cái thứ nhất đấy, nghe không ? Đấy ra mà nhận.
(Tam Lang, Tôi kéo xê)
Câu hỏi :
a)Sự khác biệt trong cách xưng hô cho biết sự khác biệt nào về địa vị xã hội của hai nhân vật ? Em đoán họ là ai ?
b)Chỉ ra những câu nói “trống không”, tức câu nói không có từ xưng hô trong đoạn trích ? Theo em, cách nói “trống không” có lịch sự không ?
Trả lời:
a) Sự khác biệt về cách xưng hô trong đoạn trích phản ánh hai thân phận khác nhau : người phu xe mang phận làm thuê phải nhún nhường, lễ phép hết mực, còn ông chủ thì cho mình có quyền sinh quyền sát nên rất khinh người, hông hách.
b)Trong đoạn trích, ông chủ dùng một số câu nói “trống không”, đây là cách nói bất lịch sự, hách dịch.
Câu 3. Cần và Vịnh là hai anh học trò lớn tuổi, đã có vợ. cả hai trọ học ỏ tỉnh. Một hôm vỢ Cần đến thăm chồng. Hãy đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi nêu ở dưới :
Tối hôm hăm bảy Tết, hai anh đang soạn cặp để về quê Cần thấy vợ bước vào. Cần hỏi hơi gắt :
- Lên làm gì thế?
Vợ anh bụm môi nhìn loanh quanh, nhổ toẹt được bãi nước trầu vào góc vách rồi mới đáp :
- Thầy bu bảo tôi lên tỉnh sắm ít hàng tết rồi về với nhà luôn thể.
Cần vẫn lúi cúi soạn cặp, để mặc vợ đứng trơ, cái mủng sơn cò kè bên hông. Nhưng Vịnh nhã nhặn mời :
- Chị ngồi nghỉ trên ghế. Có bụng mà đi đường xa chắc mệt lắm nhỉ ?
Hai anh ăn cơm xong, vợ Cần bảo chồng, giọng nhỏ nhẹ, sợ hãi :
- Nhà đi phố sắm hàng tết với tôi, được không ?
Nhưng Cần gắt :
- Ối dào ! Giờ lại muốn cặp tay nhau đi dạo phố như tây với đầm ấy à ?
Vịnh thực thà bảo :
- Thời mới, cũng đừng nên nệ cổ quá, anh ạ. Mình đừng suồng sã lắm thì thôi vợ chồng đi với nhau, nhưng đi xa nhau, cũng chẳng có gì quá tự do. Vả lại để tôi cùng đi với anh chị.
Khi ba người ra đi, Cần lại gắt lượt nữa, bởi anh thây vợ có mang cò kè cái mủng bên hông. Anh quát :
- Mua có vài xu miến với mộc nhĩ, cũng mủng với mót ! Vứt đi !
Vợ vội chạy vào cất mủng, Cần thì thầm với Vịnh :
Tôi dặn anh điều này : Anh em bạn nhỡ gặp mà hỏi thì anh bảo đó là người làng, chứ đừng nói vợ tôi, nhé.
Vịnh gật đầu, tuy bụng nghĩ: “Làm thế thì còn đâu là tình nghĩa vợ chồng”.
(Bùi Hiển, Hai anh học trò có vợ)
Câu hỏi :
a) Cách sử dụng từ xưng hô của vợ Cần cho biết gì về chị ấy (hoàn cảnh xuất thân, thái độ đối với chồng…) ?
b) Vì sao Cần dùng cách nói ” trống không” với vợ ?
Trả lời:
a) Cách xưng hô của vợ cần cho biết chị ấy là một phụ nữ nhà quê, chân chất, kính trọng chồng hết mực.
b) Cần dùng cách nói “trống không” với vợ bởi cần cảm thấy ngượng, không vui vì vợ đến thăm đột ngột.
Câu 4: Đọc và chỉ ra sự khác nhau trong qua hệ giữa hai anh em ở hai đoạn hội thoại sau:
a. ( Dìu em vào trong nhà, tôi bảo)
– Không phải chia nữa, anh cho em tất.
– Không, em không lấy. Em để hết lại cho anh.
b) (Mèo rất hay lục lọi đồ vật với một sự thích thú đến khó chịu).
– Này, em không để chúng nó yên được à ?
– Mèo mà lại ! Em không phá là được…
Trả lời:
Qua hai đoạn hội thoại, có thể nhận thấy :
a) Thể hiện tình cảm thương yêu, nhường nhìn lẫn nhau khi anh em sắp phải xa nhau.
b) Thể hiện tình cảm tị nạnh, bắt nạt em theo kiểu trẻ con; còn em gái cũng phản ứng một cách vô tư, trong sáng.
Câu 5: Chỉ ra sự vi phạm về lượt lời trong đoạn hội thoại sau. Dấu hiệu nào trong văn bản cho thấy sự vi phạm đó?
a) – Đê vỡ rồi! … Đê vỡ rồi, thời ông cách cổ chúng mày, thời ông bỏ tù chúng mày! có biết không? … Lính đâu? Sao bay dám để cho nó chạy xồng xộc vào đây như vậy? Không còn phép tắc gì nữa à ?
– Dạ, bẩm …
– Đuổi cổ nó ra !.
( Phạm Duy Tốn)
b) – Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tối lửa tắt đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang …
( Chưa nghe hết câu, tôi đã hếch răng lên, xì một hơi rõ dài. Rồi với bộ điệu khinh khỉnh, tôi mắng)
– Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta nào chịu được. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!.
Trả lời: Trên văn bản, nhân vật chưa nói hết lời của mình, bị người hội thoại cắt ngang được thể hiện bằng dấu ba chấm.
Câu 6: Nhớ lại nội dung văn bản Dễ Mèn phiêu lưu kí ( Bài học đường đời đầu tiên)
( Ngữ văn 6, tập hai) và đọc đoạn trích sau:
[…] – Sao chú mày sinh sống cẩu thả quá như thế ! Nhà cửa đâu mà tuềnh toàng. Ngộ có kẻ nào đến phá thì thật chú chết ngay đuôi ! Này thử xem : Khi chú chui và tổ, lưng chú phải lồm cồm đụng sát lên tận mặt đất, làm cho ai trên vệ cỏ nhìn sang cũng biết chú đương đi đứng chỗ nào trong tổ. Phỏng thử có thằng chim Cắt nó nhòm thấy, nó tưởng mồi, nó mổ một phát, nhất định trúng giữa lưng chú, thì chú có mà đi đời ! ối thôi, chú mày ơi ! Chú mày có lớn mà chẳng có khôn.
[…] -Thưa anh, em cũng muốn khôn nhưng khôn không được. Đụng đến việc là em thở rồi, không còn hơi sức đâu mà đào bới nữa. Lắm khi em cũng nghĩ nỗi nhà cửa thế này là nguy hiểm, nhưng em nghèo sức quá, em đã nghĩ ròng rã hàng mấy tháng cũng không biết làm như thế nào. Hay là bây giờ em nghĩ thế này … Song anh có cho phép em mới dám nói …
[…] – Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
a) Xác định vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt qua đoạn hội thoại trên.
b) Em có nhận xét gì về cách nói năng của Dế Mèn và Dế Choắt khi Dế Mèn và Dế Choắt trạc tuổi nhau ( “ Choắt nọ có lẽ cũng trạc tuổi tôi”) ? Hằng ngày khi giao tiếp với bạn bè cùng tuổi, em nói năng thế nào?
c. Vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt thay đổi thế nào ở đoạn cuối văn bản ?
[…] – Nào tôi đâu biết cơ sự lại ra nông nỗi này ! Tôi hối lắm ! Tôi hối hận lắm ! Anh mà chết là chỉ tại cái thói ngông cuồng dạt dột của tôi. Tôi biết làm thế nào bây giờ?
[…] Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh : ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy.
Trả lời:
a. Chú ý:
– Cách xưng hô trịch thượng của Dế Mèn với Dế Choắt : Gọi Dế Choắt là chú mày, lời lẽ dạy bảo của dàn anh: Chúmày có lớn mà chẳng có khôn, …
– Cách xưng hô nhún nhường của Dế Choắt với Dế Mèn : em – anh, lời lẽ của kẻ yếu, thưa gửi: Thưa anh, im lặng để dò thái độ, xin phép nói : Hay là bây giờ em nghĩ thế này… song anh có cho phép em nói em mới dám nói, …
Qua đó có thể thấy Dế Mèn tự cho mình là kẻ đàn anh, có vai xã hội cao hơn, coi thường Dế Choắt.
Tham khảo đoạn sau (trích từ văn bản ).
Bên hàng xóm tôi có cái hang của Dế Choắt. Dế Choắt là tên tôi đã đặt cho nó Choắt bẩm sinh yếu đuối nên tôi coi thường và gã cũng sợ tôi lắm.
b. Với đặc điểm : Dế Mèn và Dế Choắt trạc tuổi nhau thì cách xưng hô và nói năng của cả Dế Mèn và Dế Choắt đều không phù hợp. Dế Mèn quá kiêu căng, tự phụ; còn Dế Choắt quá nhún mình, sợ sệt.
Qua đó, học sinh có thể rút kinh nghiệm cho bản thân trong giao tiếp hằng ngày với bạn bè cùng lứa tuổi.
c. Để thấy sự thay đổi vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt đều xưng hô ngàng hàng nhau: tôi – anh.
– Lời lẽ nhẹ nhàng, thân thiện.
Tổng hợp
(Internet)
Câu 1: Cho nhận xét về những cách xưng hô như phụ huynh học sinh gọi thầy giáo (cô giáo) của con mình là thầy (cô), một người đàn ông (phụ nữ) gọi em trai của mình là chú (cậu). Hãy tìm những trường hợp xưng hô theo cách tương tự.
Trả lời:
Đó là cách người nói xưng hô thay cho vai của một người khác – một cách xưng hô rất phổ biến trong giao tiếp của người Việt.
Câu 2: Đọc đoạn đối đáp sau đây và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới.
-Ông cho nhà cháu xin chiếc xe.
-Mày ở đâu, tên gì ?
-Bẩm cháu ở Thái Nguyên, tên Tí.
-Thẻ đầu, đưa đây xem.
-Mày có quen biết ai ở đâỵ không ?
-Thưa ông cháu ở mạn ngược mới về, không có ai quen biết.
-Thế mày đến đây thỉ ai đưa đến ?
-Bẩm, xuống bến ô tô, cháu hỏi một người xe cháu gặp. Bác ta chỉ cho cháu đến đây.
-Mày đã “làm xe” lần nào chưa ?
– Bẩm chúng cháu chưa làm bao giờ.
Xe 102 đấy, cái thứ nhất đấy, nghe không ? Đấy ra mà nhận.
(Tam Lang, Tôi kéo xê)
Câu hỏi :
a)Sự khác biệt trong cách xưng hô cho biết sự khác biệt nào về địa vị xã hội của hai nhân vật ? Em đoán họ là ai ?
b)Chỉ ra những câu nói “trống không”, tức câu nói không có từ xưng hô trong đoạn trích ? Theo em, cách nói “trống không” có lịch sự không ?
Trả lời:
a) Sự khác biệt về cách xưng hô trong đoạn trích phản ánh hai thân phận khác nhau : người phu xe mang phận làm thuê phải nhún nhường, lễ phép hết mực, còn ông chủ thì cho mình có quyền sinh quyền sát nên rất khinh người, hông hách.
b)Trong đoạn trích, ông chủ dùng một số câu nói “trống không”, đây là cách nói bất lịch sự, hách dịch.
Câu 3. Cần và Vịnh là hai anh học trò lớn tuổi, đã có vợ. cả hai trọ học ỏ tỉnh. Một hôm vỢ Cần đến thăm chồng. Hãy đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi nêu ở dưới :
Tối hôm hăm bảy Tết, hai anh đang soạn cặp để về quê Cần thấy vợ bước vào. Cần hỏi hơi gắt :
- Lên làm gì thế?
Vợ anh bụm môi nhìn loanh quanh, nhổ toẹt được bãi nước trầu vào góc vách rồi mới đáp :
- Thầy bu bảo tôi lên tỉnh sắm ít hàng tết rồi về với nhà luôn thể.
Cần vẫn lúi cúi soạn cặp, để mặc vợ đứng trơ, cái mủng sơn cò kè bên hông. Nhưng Vịnh nhã nhặn mời :
- Chị ngồi nghỉ trên ghế. Có bụng mà đi đường xa chắc mệt lắm nhỉ ?
Hai anh ăn cơm xong, vợ Cần bảo chồng, giọng nhỏ nhẹ, sợ hãi :
- Nhà đi phố sắm hàng tết với tôi, được không ?
Nhưng Cần gắt :
- Ối dào ! Giờ lại muốn cặp tay nhau đi dạo phố như tây với đầm ấy à ?
Vịnh thực thà bảo :
- Thời mới, cũng đừng nên nệ cổ quá, anh ạ. Mình đừng suồng sã lắm thì thôi vợ chồng đi với nhau, nhưng đi xa nhau, cũng chẳng có gì quá tự do. Vả lại để tôi cùng đi với anh chị.
Khi ba người ra đi, Cần lại gắt lượt nữa, bởi anh thây vợ có mang cò kè cái mủng bên hông. Anh quát :
- Mua có vài xu miến với mộc nhĩ, cũng mủng với mót ! Vứt đi !
Vợ vội chạy vào cất mủng, Cần thì thầm với Vịnh :
Tôi dặn anh điều này : Anh em bạn nhỡ gặp mà hỏi thì anh bảo đó là người làng, chứ đừng nói vợ tôi, nhé.
Vịnh gật đầu, tuy bụng nghĩ: “Làm thế thì còn đâu là tình nghĩa vợ chồng”.
(Bùi Hiển, Hai anh học trò có vợ)
Câu hỏi :
a) Cách sử dụng từ xưng hô của vợ Cần cho biết gì về chị ấy (hoàn cảnh xuất thân, thái độ đối với chồng…) ?
b) Vì sao Cần dùng cách nói ” trống không” với vợ ?
Trả lời:
a) Cách xưng hô của vợ cần cho biết chị ấy là một phụ nữ nhà quê, chân chất, kính trọng chồng hết mực.
b) Cần dùng cách nói “trống không” với vợ bởi cần cảm thấy ngượng, không vui vì vợ đến thăm đột ngột.
Câu 4: Đọc và chỉ ra sự khác nhau trong qua hệ giữa hai anh em ở hai đoạn hội thoại sau:
a. ( Dìu em vào trong nhà, tôi bảo)
– Không phải chia nữa, anh cho em tất.
– Không, em không lấy. Em để hết lại cho anh.
b) (Mèo rất hay lục lọi đồ vật với một sự thích thú đến khó chịu).
– Này, em không để chúng nó yên được à ?
– Mèo mà lại ! Em không phá là được…
Trả lời:
Qua hai đoạn hội thoại, có thể nhận thấy :
a) Thể hiện tình cảm thương yêu, nhường nhìn lẫn nhau khi anh em sắp phải xa nhau.
b) Thể hiện tình cảm tị nạnh, bắt nạt em theo kiểu trẻ con; còn em gái cũng phản ứng một cách vô tư, trong sáng.
Câu 5: Chỉ ra sự vi phạm về lượt lời trong đoạn hội thoại sau. Dấu hiệu nào trong văn bản cho thấy sự vi phạm đó?
a) – Đê vỡ rồi! … Đê vỡ rồi, thời ông cách cổ chúng mày, thời ông bỏ tù chúng mày! có biết không? … Lính đâu? Sao bay dám để cho nó chạy xồng xộc vào đây như vậy? Không còn phép tắc gì nữa à ?
– Dạ, bẩm …
– Đuổi cổ nó ra !.
( Phạm Duy Tốn)
b) – Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tối lửa tắt đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang …
( Chưa nghe hết câu, tôi đã hếch răng lên, xì một hơi rõ dài. Rồi với bộ điệu khinh khỉnh, tôi mắng)
– Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta nào chịu được. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!.
Trả lời: Trên văn bản, nhân vật chưa nói hết lời của mình, bị người hội thoại cắt ngang được thể hiện bằng dấu ba chấm.
Câu 6: Nhớ lại nội dung văn bản Dễ Mèn phiêu lưu kí ( Bài học đường đời đầu tiên)
( Ngữ văn 6, tập hai) và đọc đoạn trích sau:
[…] – Sao chú mày sinh sống cẩu thả quá như thế ! Nhà cửa đâu mà tuềnh toàng. Ngộ có kẻ nào đến phá thì thật chú chết ngay đuôi ! Này thử xem : Khi chú chui và tổ, lưng chú phải lồm cồm đụng sát lên tận mặt đất, làm cho ai trên vệ cỏ nhìn sang cũng biết chú đương đi đứng chỗ nào trong tổ. Phỏng thử có thằng chim Cắt nó nhòm thấy, nó tưởng mồi, nó mổ một phát, nhất định trúng giữa lưng chú, thì chú có mà đi đời ! ối thôi, chú mày ơi ! Chú mày có lớn mà chẳng có khôn.
[…] -Thưa anh, em cũng muốn khôn nhưng khôn không được. Đụng đến việc là em thở rồi, không còn hơi sức đâu mà đào bới nữa. Lắm khi em cũng nghĩ nỗi nhà cửa thế này là nguy hiểm, nhưng em nghèo sức quá, em đã nghĩ ròng rã hàng mấy tháng cũng không biết làm như thế nào. Hay là bây giờ em nghĩ thế này … Song anh có cho phép em mới dám nói …
[…] – Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
a) Xác định vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt qua đoạn hội thoại trên.
b) Em có nhận xét gì về cách nói năng của Dế Mèn và Dế Choắt khi Dế Mèn và Dế Choắt trạc tuổi nhau ( “ Choắt nọ có lẽ cũng trạc tuổi tôi”) ? Hằng ngày khi giao tiếp với bạn bè cùng tuổi, em nói năng thế nào?
c. Vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt thay đổi thế nào ở đoạn cuối văn bản ?
[…] – Nào tôi đâu biết cơ sự lại ra nông nỗi này ! Tôi hối lắm ! Tôi hối hận lắm ! Anh mà chết là chỉ tại cái thói ngông cuồng dạt dột của tôi. Tôi biết làm thế nào bây giờ?
[…] Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Nhưng trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh : ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy.
Trả lời:
a. Chú ý:
– Cách xưng hô trịch thượng của Dế Mèn với Dế Choắt : Gọi Dế Choắt là chú mày, lời lẽ dạy bảo của dàn anh: Chúmày có lớn mà chẳng có khôn, …
– Cách xưng hô nhún nhường của Dế Choắt với Dế Mèn : em – anh, lời lẽ của kẻ yếu, thưa gửi: Thưa anh, im lặng để dò thái độ, xin phép nói : Hay là bây giờ em nghĩ thế này… song anh có cho phép em nói em mới dám nói, …
Qua đó có thể thấy Dế Mèn tự cho mình là kẻ đàn anh, có vai xã hội cao hơn, coi thường Dế Choắt.
Tham khảo đoạn sau (trích từ văn bản ).
Bên hàng xóm tôi có cái hang của Dế Choắt. Dế Choắt là tên tôi đã đặt cho nó Choắt bẩm sinh yếu đuối nên tôi coi thường và gã cũng sợ tôi lắm.
b. Với đặc điểm : Dế Mèn và Dế Choắt trạc tuổi nhau thì cách xưng hô và nói năng của cả Dế Mèn và Dế Choắt đều không phù hợp. Dế Mèn quá kiêu căng, tự phụ; còn Dế Choắt quá nhún mình, sợ sệt.
Qua đó, học sinh có thể rút kinh nghiệm cho bản thân trong giao tiếp hằng ngày với bạn bè cùng lứa tuổi.
c. Để thấy sự thay đổi vai xã hội giữa Dế Mèn và Dế Choắt đều xưng hô ngàng hàng nhau: tôi – anh.
– Lời lẽ nhẹ nhàng, thân thiện.
Tổng hợp
Sửa lần cuối:
