Chức năng văn học là vai trò, vị trí của văn học trong đời sống xã hội, là tác dụng và ý nghĩa xã hội của văn học đối với đời sống tinh thần của con người. Văn học là hiện tượng đa chức năng. Chức năng thẩm mĩ, chức năng nhận thức và chức năng khơi gợi tư tưởng, tình cảm, niền tin, hoàn thiện nhân cách là những chức năng cơ bản. Trong đó, chức năng thẩm mĩ là chức năng đặc thù tương ứng với đặc trưng, bản chất của văn học nghệ thuật. Ngoài ra, có thể nói tới các chức năng văn học khác như chức năng dự báo, chức năng thông tin, giao tiếp, chức năng giải trí... Các chức năng văn học gắn bó hữu cơ không tách rời nhau. Sự gắn bó giữa các chức năng làm cho văn học có tác động sâu xa, bền bỉ, có sức sống mãnh liệt, lâu dài trong đời sống tinh thần của con người.
1 Chức năng thẩm mĩ
Chức năng thẩm mĩ là khả năng của văn học làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ, từ đó xây dựng, bồi đắp tình cảm thẩm mĩ và ý thức thẩm mĩ cho con người.
1.1 Thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ
Văn học nghệ thuật có khả năng làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ (aesthetic - còn gọi là mĩ cảm) của con người, tức là sự vui sướng, phấn khích, vui vẻ, dễ chịu, hấp dẫn khi tiếp xúc với tác phẩm nghệ thuật. Khoái cảm thẩm mĩ bắt nguồn từ sự thoả mãn về mặt tinh thần, tức là nhận thức được những giá trị thẩm mĩ trong đời sống.
Trước hết, đó là những giá trị hướng tới cái đẹp. Sáng tạo cái đẹp là một mục đích và nhu cầu của con người trong nhiều lĩnh vực. Nhưng đối với nghệ thuật và văn học, đây là
yêu cầu tiên quyết, là chức năng quan trọng nhất. Trong nghệ thuật, cái đẹp không chỉ nằm trong yếu tố hình thức mà còn trong các yếu tố nội dung.
Khoái cảm thẩm mĩ đầu tiên được gợi đến khi được tiếp xúc với những vẻ đẹp mang tính nội dung của đời sống đã được kết tinh và nâng cao trong tác phẩm nghệ thuật. Đó có thể là vẻ đẹp của thiên nhiên bốn mùa: Giếng vàng đã rụng một vài lá ngô; Long lanh đáy nước in trời, Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng; Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông (Nguyễn Du). Cảnh vừa thực vừa hư ảo: Ai đi Châu Mộc chiều sương ấy, Có nhớ hồn lau nẻo bến bờ, Có nhớ dáng người trên độc mộc, Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa (Quang Dũng). Có những vẻ đẹp gắn với cái hùng tráng: Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống (Quang Dũng) hoặc rất tinh tế: Tóc buồn nghiêng xuống lệ ngàn hàng (Xuân Diệu) Bên cạnh vẻ đẹp của thiên nhiên là vẻ đẹp của con người: Một yêu tóc bỏ đuôi gà, Hai yêu ăn nói mặn mà có duyên (ca dao); Vai năm tấc rộng thân mười thước cao (Nguyễn Du).
Bên cạnh đó, còn có vẻ đẹp về tình người, về khí phách, về tâm hồn, về những quan hệ người. Bên cạnh cái đẹp, còn có những nội dung tạo mĩ cảm khác như cái bi, cái hùng, cái cao cả, và cả cái tầm thường, cái xấu, cái gớm ghiếc... như là những phản đề của cái đẹp.
Khoái cảm thẩm mĩ còn được xuất phát từ việc thưởng thức những vẻ đẹp khác nhau của các yếu tố hình thức: hình ảnh, ngôn từ, kết cấu... Các yếu tố đó thể hiện sự tinh tế của những nhận thức về thế giới. Những câu thơ réo rắt, uyển chuyển, những hình ảnh rực rỡ, mĩ lệ, những vần điệu ngọt ngào, những cốt truyện hấp dẫn, những nhân vật đặc biệt... đều tạo nên khoái cảm thẩm mĩ.
Tuy nhiên, nếu chỉ chú ý tới những vẻ đẹp hình thức, quá say sưa với các trò chơi ngôn từ, mà không chú ý tới nội dung thì dễ rơi vào chủ nghĩa duy mĩ, hình thức chủ nghĩa. Và
khi bản thân hình tượng trở nên rỗng nội dung, thì đó lại là tự hủy diệt ý nghĩa thẩm mĩ chân chính của hình tượng.
Giá trị thẩm mĩ còn bộc lộ qua những điều sâu sắc, mới lạ, có ý nghĩa nhân sinh độc đáo, mang giá trị tinh thần cao. Ví như, cùng những bài thơ mang tên Quê hương, mang nặng tình cảm quê hương, nhưng ở mỗi tác giả lại có những khám phá những ý nghĩa nhân sinh riêng biệt. Quê hương của Tế Hanh là kỉ niệm về khung cảnh làng chài ven biển, là nhịp sống lao động gian khổ mà hùng tráng. Quê hương của Giang Nam là kỉ niệm tuổi thơ nghịch ngợm và bóng dáng cô hàng xóm mắt đen tròn thương thương quá đi thôi. Còn kỉ niệm quê hương của Đỗ Trung Quân hướng tới bài học làm người: nếu ai không có cội nguồn trong hành trang tinh thần của mình, người đó không xứng đáng làm người. Đó là những giá trị tinh thần độc đáo của hình tượng quê hương trong nhận thức của từng nhà thơ.
Khoái cảm thẩm mĩ còn được tạo nên từ sự miêu tả chân thực đời sống. Miêu tả thật đúng, chính xác những nét tính cách, những phẩm chất của con người, dù có thể xấu xa
nhưng cũng tạo nên sự hấp dẫn. Bởi đó chính là bản chất và tính đa dạng của cuộc sống đã hiện hình qua những nhân vật đó. Anh Hoàng trong Đôi mắt của Nam Cao từng thích nhân vật Tào Tháo đến nỗi phải chửi Tiên sư thằng Tào Tháo! chẳng qua vì thấy Tào Tháo khôn ranh, mưu mẹo, tài đối nhân xử thế quá, y như thật vậy. Khoái cảm thẩm mĩ còn bắt nguồn từ việc thỏa mãn những ước mơ của con người. Với hư cấu, tưởng tượng, văn học có thể làm con người hả hê vì trong văn học người ta có thể bay tới các vì sao, có thể đi xuống thủy cung, có thể sống trường sinh bất tử. Trong văn học, con người có thể sống nhiều cuộc đời, có thể giãi bày những oan khuất, người tốt được
đền bù, kẻ ác bị trừng phạt, công lí được thi hành, phù hợp với niềm tin và mơ ước của số đông.
Khoái cảm thẩm mĩ là một trạng thái mang tính tinh thần. Ta có thể yêu mến, kính phục, ngưỡng mộ, đau đớn, xót thương. Tất cả những trạng thái rung động đó về cơ bản đều hướng tới những giá trị cao quý. Vì vậy, sống với tác phẩm văn học là sự hưởng thụ cao
đẹp của tâm hồn.
1.2 Hình thành thị hiếu và lí tưởng thẩm mĩ
Việc thường xuyên tiếp xúc với cái đẹp trong văn học sẽ giúp chúng ta trở nên sắc bén và tinh tế hơn khi nhận biết các vẻ đẹp trong đời sống.
Thị hiếu thẩm mĩ là sự tập trung chú ý và khoái cảm của cá nhân hoặc cộng đồng vào một loại đối tượng gây mĩ cảm. Thị hiếu thẩm mĩ tạo thành một hệ thống quan niệm tương đối ổn định về những giá trị thẩm mĩ, khác nhau trong đời sống như cái đẹp, cái bi, cái hùng... Thị hiếu phụ thuộc rất nhiều vào dân tộc, lứa tuổi, giai cấp, giới tính, kinh nghiệm sống, văn hóa, tâm sinh lí cá nhân.
Văn học còn giúp hình thành lí tưởng thẩm mĩ cho con người. Lí tưởng thẩm mĩ là tiêu chuẩn cao nhất về cái đẹp mà con người hướng tới. Lí tưởng trong tập Từ ấy của nhà thơ
Tố Hữu chính là tương lai tươi sáng của dân tộc, mà vì nó người chiến sĩ cách mạng không hề sợ hi sinh gian khổ, tra tấn, tù đày. Tác động của văn học tới việc hình thành lí tưởng thẩm mĩ có nhiều dạng thái khác nhau. Thường là lí tưởng thẩm mĩ thể hiện qua hình tượng nhân vật chính diện. Các hình tượng Asin, Hécto, Uylítxơ (Hômerơ) thể hiện lí tưởng anh hùng thời cổ đại; Hămlét, Ôtenlô, Rômêô, Giuliét (Sêchxpia) thể hiện lí tưởng thẩm mĩ thời Phục hưng. Các anh hùng thời đại mình bao giờ cũng mang trong mình lí tưởng của thời đại về phẩm chất anh hùng, trí tuệ, chất nhân văn, đấu tranh vì công lí xã hội. Những nhân vật chính diện thường là hóa thân của những lí tưởng thẩm mĩ thời đại và dân tộc.
Vậy còn trong những truyện không có nhân vật chính diện thì sao, đặc biệt là trong văn học hiện đại? ở những tác phẩm như thế này, phải nhìn thấy nhiệt tình của nhà văn đặt vào vấn đề gì. Ngay như cả việc phê phán, chế giễu cái xấu, cái thấp hèn cũng là một cách gián tiếp cho thấy mong mỏi của nhà văn. Nhà văn phải đứng trên đỉnh cao của lí tưởng thẩm mĩ để phản ánh những mặt xấu xa của đời sống. Lí tưởng thẩm mĩ sẽ thể hiện ở việc nhà văn lên án ai, bênh vực, xót thương những kẻ nào.
1.3 Tính lịch sử của nội dung thẩm mĩ
Nội dung hay giá trị thẩm mĩ cũng có tính lịch sử của nó. Mỗi một thời, văn học lại có đặc thù riêng biệt về các giá trị thẩm mĩ. Mỗi một khuynh hướng, một thời đại, một dân tộc, một cá tính sáng tạo đều đưa ra những tiêu chuẩn thẩm mĩ của mình. Ví như vẻ đẹp của văn thơ cổ điển thiên về hình tượng mĩ lệ, hài hòa, cân đối, thanh cao, tao nhã, thế giới mang tính phi cá thể và siêu cảm giác, hình ảnh ước lệ, tượng trưng và biểu tượng cao, hàm súc, gắn với hội họa qua những bút pháp như họa vân hiển nguyệt (vẽ mây nảy trăng), điểm xuyết chấm phá, gợi nhiều hơn tả, vẻ đẹp con người là vẻ đẹp của khí phách cao cả, thanh cao... Vẻ đẹp của văn thơ lãng mạn chú ý những vẻ đẹp mờ ảo, xa xôi, huyền diệu, mang tính cảm giác và cá thể cao, thiên về sự đối lập, thế giới phân cực, một bên là những ánh sáng rực rỡ, nhưng một bên nghiêng về cực u buồn, tối tăm, con người vừa mang những khát vọng cao cả vừa buồn bã, bất lực buồn chán, cái bi đi liền với cái hùng tráng, cái đẹp gắn với âm nhạc... Vẻ đẹp của thơ hiện thực gắn liền với những chi tiết chân thực của đời sống. Thơ cách mạng 1945-1975 có sức hấp dẫn nhờ những chi tiết chân thực, gần gũi với đời sống bình dị hàng ngày và cuộc sống chiến đấu: hơi ấm ổ rơm, tiếng nhạc la, vầng trăng và quầng lửa, hoa súng tím hồ Tây... Bên cạnh đó là thiên hướng vươn tới cái cao cả, cái hùng tráng. Những đặc điểm này đã khu biệt vẻ đẹp thẩm mĩ của từng thời đại.
***
Như vậy, chức năng thẩm mĩ xuất phát từ mĩ cảm, hình thức cao nhất của cảm xúc bởi nhu cầu về cái đẹp là nhu cầu mang tính lí tưởng, cao hơn nhu cầu vật chất, thuộc về bản
chất con người.
2 Chức năng nhận thức
2.1 Văn học cung cấp tri thức bách khoa về cuộc sống
Chức năng nhận thức là chức năng đáp ứng nhu cầu hiểu biết của con người về thế giới. Hiện thực cuộc sống vô cùng phong phú với những kiến thức về địa lí, lịch sử, phong tục, tôn giáo, đạo đức, văn hóa của một dân tộc hoặc một thời đại. Thần thoại chính là những giải thích và giả thuyết của con người về vũ trụ và thế giới. Những bức tranh thiên nhiên chính là đặc thù địa lí của từng quốc gia: khu rừng già ẩm ướt ở Nam Mỹ, cánh đồng mùa đông tuyết phủ, cánh rừng bạch dương thơm nức ở Nga, sen hồng mùa hạ, cúc vàng mùa thu Việt Nam. Rồi những phong tục buộc dây, ăn cốm mùa thu... hoặc những trận đánh lịch sử như Oatéclô, Bôrôđinô, Điện Biên Phủ đều được miêu tả trong văn học.
Nhưng nội dung nhận thức cơ bản nhất vẫn là đời sống tâm tư tình cảm và số phận con người thông qua những bức tranh thiên nhiên, phong tục và lịch sử đó. Gắn với đời sống
con người là các vấn đề của đời sống vật chất và tinh thần con người: vấn đề tự do, độc lập, khát vọng hạnh phúc, khẳng định cá tính, quyền lực, rồi chuyện miếng ăn, cái đói...
Về ý nghĩa xã hội, văn học có khả năng dự cảm về tương lai xã hội, phát triển năng lực nhận thức thế giới của con người về chiều rộng, chiều sâu của những vấn đề đời sống, có
khả năng trình bày tính tư tưởng của xã hội. Lênin từng đánh giá cao các tác phẩm của L. Tônxtôi ở chỗ, ông đã vạch nên sự bất bình của hàng triệu con người Nga đối với chế độ Sa hoàng, tiến tới nhu cầu cần phải xây dựng một xã hội mới, nhân đạo hơn, có khả năng mưu cầu hạnh phúc cho mọi người. Cho nên có người cho rằng, văn học có chức năng dự báo, đặc biệt vào thời kì có những biến động lịch sử lớn, vì lí do đó.
2.2 Nhận thức cái khái quát qua cái cụ thể, cái mới lạ trong cái quen thuộc, làm cho con người có khả năng tự nhận thức
Mục đích cuối cùng của nhận thức là hướng tới những khái quát lớn, khám phá bản chất, quy luật của các hiện tượng. Tác phẩm chân chính mỗi thời đại phải đặt ra những vấn đề cơ bản của thời đại mình, giúp người đọc nhận biết những trạng thái nhân sinh đang hiện tồn. Lênin nói, nếu trước chúng ta là một nghệ sĩ thực sự vĩ đại, thì chí ít anh ta phải phản ánh trong tác phẩm của mình, ít ra là vài ba khía cạnh chủ yếu của cách mạng (nghĩa là, nghệ sĩ đó phải đề cập đến được ít nhiều những vấn đề lớn của xã hội, của dân tộc). Do phản ánh được bản chất và quy luật của đời sống hiện thực, các kiệt tác văn học bao giờ cũng có sức hấp dẫn mang tính thời đại. Những câu thơ của Thanh Thảo đã khái quát được niềm tin và lí lẽ giản dị mà cao cả của người lính thời chống Mĩ: Chúng tôi đã đi không tiếc đời mình, (Nhưng tuổi hai mươi làm sao không tiếc), Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi thì còn chi Tổ quốc!. Nhận thức khái quát chính là tri thức cơ bản con người cần đạt tới trong tiến trình tiếp nhận văn học.
Nhưng nhận thức khái quát đó phải được nhận thức thông qua những hình tượng cụ thể. Bằng những cơn gió lạnh đầu mùa thổi về mà người ta biết đến nỗi cơ cực của những kiếp nghèo khổ và giá trị của sự cảm thông, xẻ chia. Qua những ánh sáng vụt sáng trên những chuyến tàu đêm cuối cùng mà người ta biết đến những mơ ước khát khao về một thế giới tràn ngập ánh sáng của những cuộc đời tối tăm hòa lẫn vào cát bụi (Thạch Lam).
Hình tượng văn học còn giúp ta phát hiện bao điều mới lạ, sâu xa, chí lí trong những cái bình thường, thân quen, giản dị ta vẫn gặp hàng ngày. Ví như một vẻ đẹp của hương cốm mùa thu và con đường tĩnh lặng, vẻ đẹp của một ngõ nhỏ Hà Nội: Sương giăng mờ trên ngõ Tạm Sương, Ngõ rất cụt mà lòng xa thẳm, Ngõ bảy thước mà lòng muôn dặm, Thương một đời đâu phải tạm thương (Chơi chữ về ngõ Tạm Thương (tức Tạm Sương) - Chế Lan Viên).
Đặc biệt hình tượng văn học giúp nhận thức các giá trị tinh thần kết tinh trong thế giới đối tượng. Văn học không nhận thức đối tượng như những bản thể tự nó mà nhận thức các quan hệ xã hội của con người kết tinh trong đó. Cây cầu là nơi hò hẹn, bến đò là nơi li biệt, vầng trăng hay ngọn gió đều chứa đựng tình cảm của con người. Vì vậy, nhận thức đối tượng trong văn học là nhận thức về ý nghĩa người trong đối tượng. Bên cạnh đó, trong văn học luôn chứa đựng những khát vọng tinh thần của con người.
Con người trong văn học luôn tự trả lời: ta là ai? ta sống để làm gì? vì sao ta phải sống trong tủi nhục đọa đầy? có cách nào thoát khỏi cảnh sống khốn khổ này? làm sao để sống cho đúng nghĩa là con người?... Đó là những câu hỏi mà văn học cổ kim đông tây đều khát khao trả lời. Đọc Hịch tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo, thơ Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, chúng ta đều thấy vụt lên những câu hỏi đó, cho thấy giá trị của con người. Vợ nhặt (Kim Lân) là những khát khao hạnh phúc ngay cả trong nạn đói thê thảm. Văn học cách mạng cho thấy con người vượt qua cái chết một cách nhẹ nhàng vì đã hiến dâng đời mình cho Tổ quốc. Văn học giúp con người hiểu được giá trị của mình, sống cuộc đời sâu sắc, có ý thức mãnh liệt về giá trị, và năng lực để phấn đấu và sáng tạo.
2.3 Tính lịch sử của nội dung nhận thức
Nội dung nhận thức trong văn học mỗi thời kì có đặc thù khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện xã hội - lịch sử, nhu cầu và thị hiếu, chuẩn mực đạo lí thời đại. Thần thoại thường giải thích việc hình thành thế giới và các hiện tượng tự nhiên. Văn học dân gian chủ yếu nói đến cuộc sống và mơ ước của người lao động. Văn học cổ điển chú ý những quan hệ cơ bản của chế độ phong kiến, cổ vũ những tấm gương mang chuẩn mực của đạo đức phong kiến. Nội dung của chủ nghĩa hiện thực đòi hỏi sự chân thực, phê phán nghiêm ngặt. Chủ nghĩa lãng mạn chú ý nội tâm, trữ tình. Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa chú ý con người trong những cơn bão táp của lịch sử. Vì vậy, khi chú ý tới nội dung nhận thức trong văn học, cần phải hiểu nội dung đó trong mối quan hệ với những điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa cụ thể.
3 Chức năng khêu gợi tư tưởng, tình cảm (chức năng giáo dục)
Văn học khêu gợi tư tưởng tình cảm, nuôi dưỡng tâm hồn
Chức năng giáo dục là chức năng giúp xây dựng một thái độ, một tình cảm nhất định đối với cuộc sống. Tác phẩm văn học bao giờ cũng phản ánh hiện thực trong tính khuynh hướng tư tưởng và tình cảm, bao giờ cũng toát lên nhiệt tình khẳng định hay phủ định, khát khao nhìn thấy lẽ phải, chân lí ở đời được thực hiện, cho nên văn học còn thức tỉnh con người lương tri, dạy biết yêu, biết căm giận, biết chia sẻ, xót thương... Nghĩa là văn học có tác động tích cực tới đời sống tư tưởng, tình cảm con người.
Văn học giúp hình thành thế giới quan và các quan điểm chính trị, xã hội. Đã từng có cả một thế hệ thanh niên Việt Nam thời Pháp thuộc và cả thời Mĩ ngụy sau này say
sưa truyền tay, chép bí mật những bài thơ của Tố Hữu, coi đó là sự hướng tới lí tưởng giải phóng dân tộc. Nhiều chiến sĩ thời kì chống Mĩ ra trận mang trong ba lô những
cuốn sách như Ruồi Trâu, Thép đã tôi thế đấy, Chiến tranh và hòa bình, bởi những lí tưởng cao cả của các nhân vật trong đó sẽ giúp những người chiến sĩ đó sống kiên
cường hơn trong những thử thách khốc liệt của chiến tranh.
Văn học còn góp phần hình thành những quan điểm đạo đức. Mọi vẻ đẹp rực rỡ nhất của văn học nhân loại đều tập trung vào những phẩm chất cao quý của các nhân vật. Từ các hình tượng như con cò trong ca dao, chàng Thạch Sanh, cô Tấm trong truyện cổ tích, Thúy Kiều, Kiều Nguyệt Nga đến hình tượng chị Sứ, mẹ Suốt, mẹ Tơm, anh
giải phóng quân trong thơ văn hiện đại, những hình tượng đó ảnh hưởng mạnh mẽ tới quan niệm đạo đức của các thế hệ người Việt Nam.
Khả năng hướng thiện của văn học chủ yếu thể hiện ở sức mạnh tác động tới tình cảm, tâm hồn của con người, ở khả năng khơi gợi những tình cảm đạo đức. Tônxtôi đã nói,
nghệ thuật có khả năng làm lây lan tình cảm và cùng thể nghiệm chúng. Luận điểm của Tônxtôi nhấn mạnh văn học không chỉ kể và tả lại sự việc mà còn lôi cuốn con người vào mạch tình cảm đó, làm cho họ không thể dửng dưng. Những giọt nước mắt xúc động, thương cảm, đau đớn cùng với nhân vật, với những câu chuyện cổ tích của Anđécxen như Bầy chim thiên nga, Cô bé bán diêm chính ở chỗ này. Đây chính là cơ sở để nuôi dưỡng lòng nhân ái. Những tác phẩm văn học ưu tú luôn khơi dậy khả năng đồng cảm, làm cho con người biết vui buồn trước những nỗi buồn vui của đời người. Văn học dạy ta biết yêu biết ghét, biết khinh bỉ sự phản trắc, cái tẹp nhẹp, tầm thường, cái lười biếng, độc ác gian tham. Văn học khơi dậy niềm tin vào sự tất thắng của cái thiện, niềm tin vào cuộc sống, vào tương lai, dạy cho người ta biết xả thân vì nghĩa lớn, khát khao đóng góp cho cuộc sống ngày càng đẹp hơn.
Văn học giúp tác động, cải tạo phẩm chất người (đạo đức, cách ứng xử, suy nghĩ phù hợp với lẽ phải, với tình thương, lòng nhân ái, làm cho con người hiểu nhau, sống tốt
hơn, có ý nghĩa hơn, hướng tới sự hoàn thiện. Văn học giúp con người thanh lọc tình cảm, biết thế nào là đẹp đẽ, cao thượng...
Văn học còn giúp rèn luyện và phát triển những giác quan thẩm mĩ, khả năng nhận biết cái đẹp trong đời sống và trong nghệ thuật.
Không ai bắt ta phải tiếp xúc với tác phẩm văn học, cũng như không bắt ta phải làm theo những điều tác phẩm kêu gọi, nhưng sự tiếp xúc với những điều hay lẽ phải trong tác phẩm trước hết nâng cao tâm hồn, nhận thức, và sẽ giúp ta nhận thức một số vấn đề về cách ứng xử trong cuộc sống, hình thành quan niệm tư tưởng và đạo đức, biết yêu thương và trân trọng con người. Đó chính là khả năng nhân đạo hóa con người của văn học.
3.4 Chức năng giao tiếp và giải trí
Nói đến giao tiếp là nói đến sự giao lưu trao đổi. Trong cuộc sống, việc giao tiếp diễn ra thường xuyên với nhiều hình thức. Văn học thực hiện nhiệm vụ giao tiếp theo cách riêng.
Trong tác phẩm văn học, nhà văn không chỉ chuyển tải những thông tin thông thường, mà những thông tin ấy chứa đựng nội dung tư tưởng, tình cảm và mang tính khuynh hướng xã hội đậm nét. Vì vậy văn học giúp con người hiểu biết về nhau, đưa con người xích lại gần nhau. Chức năng giao tiếp trong văn học không phải là sự thông báo một chiều từ người nói, người viết, tới người đọc, người nghe mà dường như còn có sự trao đổi, đối thoại, tác động qua lại giữa nhà văn và người đọc.
Trong bài thơ Thu vịnh của Nguyễn Khuyến, ngoài sự cảm nhận cảnh thu đẹp của tác giả còn thể hiện một tâm trạng khắc khoải:
Nhân hứng cũng vừa toan cất bút
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.
Đọc bài thơ Xúc cảnh của Nguyễn Đình Chiểu người đọc có sự giao tiếp cùng tác giả về tình cảnh của đất nước trước họa xâm lược của thực dân Pháp và thái độ vô trách nhiệm của triều đình trong cảnh nước mất, nhà tan:
Hoa cỏ ngùi ngùi ngóng gió đông
Chúa xuân đâu hỡi có hay không
Mây giăng ải Bắc trông tin nhạn
Ngày xế non Nam bặt tiếng hồng
Bờ cõi xưa đà chia đất khác
Nắng sương nay há đội trời chung.
Với chức năng giao tiếp của mình, văn học đã mang tiếng nói của dân tộc này đến với dân tộc khác làm cho các dân tộc hiểu biết nhau hơn. Ở mãi Tây bán cầu nhân dân Cuba
anh em hiểu sâu sắc hơn về tinh thần yêu nước, chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam qua tác phẩm Đất nước đứng lên của Nguyên Ngọc, qua Hòn đất của Anh Đức...
Khi cầm bút sáng tác chính là lúc nhà văn muốn trình bày, muốn chia sẻ với bạn đọc những suy tư, những nỗi niềm để tâm hồn thanh thoát. Người đọc văn học cũng là để thư
giãn sau những giờ phút lao động căng thẳng. Do đó, trong chức năng giao tiếp của văn học có chứa đựng cả chức năng giải trí. Giải trí là một nhu cầu phổ biến cho mọi lứa tuổi, mọi tầng lớp trong xã hội. Xã hội càng phát triển nhu cầu giải trí càng lớn. Để đáp ứng nhu cầu này có rất nhiều phương tiện từ các trò chơi đến các hoạt động thể thao, từ việc tham quan du lịch đến đọc sách, ngâm thơ... đều đem đến cho con người niềm vui, làm bớt đi sự căng thẳng, mệt nhọc. Từ lâu ngoài việc khẳng định vai trò của văn học nhân dân ta cũng cho rằng văn học còn là phương tiện “giải trí”, “giải khuây”, “tiêu sầu”, “tiêu khiển”... Vì thế khi có chút thời gian nhàn rỗi hoặc sau khi làm việc mệt mỏi, con người thường tìm đến văn học để giải khuây. Theo vậy, giải trí cũng là một con đường đưa đến vui tươi và hạnh phúc cho cuộc sống con người. Văn học dân gian của nhân dân ta tiềm tàng những tiếng cười sảng khoái, hồn nhiên, lành mạnh giúp cho dân tộc ta vượt qua mọi khó khăn để vươn tới. Từ đó cho tới nay, văn học bao giờ cũng đem đến cho con người sự thư giãn qua các hình tượng nghệ thuật khó có thể quên.
Giải trí bắt nguồn từ chức năng thẩm mĩ của văn học. Các tác phẩm khiến cho con người vui vẻ đầu tiên phải là tác phẩm có sức hấp dẫn về nội dung và hình thức. Nếu không đạt đến tiêu chí này, văn học sẽ chỉ là những lời thuyết giáo khô cúng, tẻ nhạt. Vì vậy yêu cầu thẩm mĩ là yêu cầu tiên quyết của sáng tạo văn học.
***
Về bản chất, các chức năng không tách rời các giá trị chân thiện mĩ nên các chức năng trên là không thể tách rời. Sự gắn bó giữa các chức năng làm cho văn học có sức tác động sâu xa, bền bỉ, có sức sống mãnh liệt, dài lâu, không gì thay thế trong đời sống tinh thần của chúng ta.
3.5 Vị trí của văn học trong cuộc sống hiện đại
Ngày nay với sự phát triển như vũ bão của thông tin điện tử, nền kinh tế tri thức với sự phát triển nhanh của khoa học kỹ thuật đã góp phần làm cho nghệ thuật nghe nhìn phát triển mạnh mẽ, thỏa mãn tối đa nhu cầu hiểu biết và thẩm mĩ của con người. Vậy vị trí của văn học ra sao? Phải chăng văn học đang từng bước nhường chỗ cho nghệ thuật nghe nhìn bởi nó không đáp ứng nhu cầu thưởng thức về tốc độ thời gian và cập nhật kịp thời những thông tin cần thiết?
Văn học là nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật thời gian, muốn thưởng thức một cuốn tiểu thuyết, một bài thơ, một kịch bản văn học, người đọc cần phải có thời gian nhất định để suy ngẫm, tưởng tượng, tái hiện mới nhận thức được giá trị của tác phẩm. Trong khi đó, chất liệu của nghệ thuật nghe nhìn như màu sắc, đường nét, âm thanh và nhạc điệu đều hiện ra rõ nét, tác động trực tiếp tới giác quan người thưởng thức. Ưu thế của các loại hình này là ở tính trực quan nên việc tiếp nhận các giá trị của nghệ thuật nghe nhìn vừa nhanh chóng, tiện lợi, nhẹ nhàng hơn trong đời sống công nghiệp nhưng không vì thế mà văn học ít được quan tâm hơn.
Cho đến nay, việc sáng tác văn học vẫn không ngừng được đẩy mạnh, hàng năm người ta vẫn dành những giải thưởng Nobel về văn học cho những tài năng lớn. Dường như cho đến nay văn học vẫn là một thứ giá trị không có loại hình nghệ thuật nào thay thế được. Bởi nó đem đến cho con người từ các em nhỏ cho đến người cao tuổi những tri thức mở rộng sự hiểu biết về nhiều phương diện. Văn học lại góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, giáo dục lí tưởng và thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ, giải trí, v.v... Nói cách khác, văn học là nghệ thuật ngôn từ nên nó có tính vạn năng trong việc phản ánh mọi chiều sâu và bề rộng của hiện thực khách quan, cả những điều kì diệu và bí ẩn trong thế giới tâm hồn con người mà các loại hình nghệ thuật khác nhiều khi tỏ ra bất lực. Đầu những năm 1960, tại Liên xô, nhân dịp người Nga đã phóng con tàu vào vũ trụ, người ta đã phát động một cuộc trưng cầu ý kiến lớn rằng, liệu con người có cần đến văn học nghệ thuật nữa không trong thời đại hiện nay? Cuối cùng, mọi kết luận đều nhất trí rằng: dù con người có bay lên vũ trụ đi chăng nữa, thì trong con tàu vũ trụ ấy vẫn cần một nhành hoa lila! Nghĩa là, văn học nghệ thuật vẫn còn tồn tại, bởi đó là hình thức biểu đạt hoàn mĩ nhất thế giới tâm hồn con người.
Văn học không chỉ có vị trí quan trọng đối với xã hội mà văn học còn tác động mạnh mẽ đến các ngành nghệ thuật khác, nó thực sự là “kho nguyên liệu thẩm mĩ” cho nghệ thuật nghe nhìn. Văn học khơi gợi cho các ngành nghệ thuật các thủ pháp nghệ thuật như ẩn dụ, hoán dụ, cường điệu, phóng đại cùng với cách diễn đạt bằng hình tượng. Mặt khác ta lại thấy nhiều bài thơ đã chuyển thành những bản nhạc hay; nhiều cuốn tiểu thuyết, truyện ngắn đã được chuyển thể dàn dựng trên sân khấu rất hấp dẫn đối với người xem. Cho nên tác phẩm văn học với tư cách là văn bản nghệ thuật sẽ tồn tại mãi mãi với thời gian, với người đọc qua các thời kì lịch sử.
- Lê Lưu Oanh + Phạm Đăng Dư
1 Chức năng thẩm mĩ
Chức năng thẩm mĩ là khả năng của văn học làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ, từ đó xây dựng, bồi đắp tình cảm thẩm mĩ và ý thức thẩm mĩ cho con người.
1.1 Thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ
Văn học nghệ thuật có khả năng làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ (aesthetic - còn gọi là mĩ cảm) của con người, tức là sự vui sướng, phấn khích, vui vẻ, dễ chịu, hấp dẫn khi tiếp xúc với tác phẩm nghệ thuật. Khoái cảm thẩm mĩ bắt nguồn từ sự thoả mãn về mặt tinh thần, tức là nhận thức được những giá trị thẩm mĩ trong đời sống.
Trước hết, đó là những giá trị hướng tới cái đẹp. Sáng tạo cái đẹp là một mục đích và nhu cầu của con người trong nhiều lĩnh vực. Nhưng đối với nghệ thuật và văn học, đây là
yêu cầu tiên quyết, là chức năng quan trọng nhất. Trong nghệ thuật, cái đẹp không chỉ nằm trong yếu tố hình thức mà còn trong các yếu tố nội dung.
Khoái cảm thẩm mĩ đầu tiên được gợi đến khi được tiếp xúc với những vẻ đẹp mang tính nội dung của đời sống đã được kết tinh và nâng cao trong tác phẩm nghệ thuật. Đó có thể là vẻ đẹp của thiên nhiên bốn mùa: Giếng vàng đã rụng một vài lá ngô; Long lanh đáy nước in trời, Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng; Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông (Nguyễn Du). Cảnh vừa thực vừa hư ảo: Ai đi Châu Mộc chiều sương ấy, Có nhớ hồn lau nẻo bến bờ, Có nhớ dáng người trên độc mộc, Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa (Quang Dũng). Có những vẻ đẹp gắn với cái hùng tráng: Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống (Quang Dũng) hoặc rất tinh tế: Tóc buồn nghiêng xuống lệ ngàn hàng (Xuân Diệu) Bên cạnh vẻ đẹp của thiên nhiên là vẻ đẹp của con người: Một yêu tóc bỏ đuôi gà, Hai yêu ăn nói mặn mà có duyên (ca dao); Vai năm tấc rộng thân mười thước cao (Nguyễn Du).
Bên cạnh đó, còn có vẻ đẹp về tình người, về khí phách, về tâm hồn, về những quan hệ người. Bên cạnh cái đẹp, còn có những nội dung tạo mĩ cảm khác như cái bi, cái hùng, cái cao cả, và cả cái tầm thường, cái xấu, cái gớm ghiếc... như là những phản đề của cái đẹp.
Khoái cảm thẩm mĩ còn được xuất phát từ việc thưởng thức những vẻ đẹp khác nhau của các yếu tố hình thức: hình ảnh, ngôn từ, kết cấu... Các yếu tố đó thể hiện sự tinh tế của những nhận thức về thế giới. Những câu thơ réo rắt, uyển chuyển, những hình ảnh rực rỡ, mĩ lệ, những vần điệu ngọt ngào, những cốt truyện hấp dẫn, những nhân vật đặc biệt... đều tạo nên khoái cảm thẩm mĩ.
Tuy nhiên, nếu chỉ chú ý tới những vẻ đẹp hình thức, quá say sưa với các trò chơi ngôn từ, mà không chú ý tới nội dung thì dễ rơi vào chủ nghĩa duy mĩ, hình thức chủ nghĩa. Và
khi bản thân hình tượng trở nên rỗng nội dung, thì đó lại là tự hủy diệt ý nghĩa thẩm mĩ chân chính của hình tượng.
Giá trị thẩm mĩ còn bộc lộ qua những điều sâu sắc, mới lạ, có ý nghĩa nhân sinh độc đáo, mang giá trị tinh thần cao. Ví như, cùng những bài thơ mang tên Quê hương, mang nặng tình cảm quê hương, nhưng ở mỗi tác giả lại có những khám phá những ý nghĩa nhân sinh riêng biệt. Quê hương của Tế Hanh là kỉ niệm về khung cảnh làng chài ven biển, là nhịp sống lao động gian khổ mà hùng tráng. Quê hương của Giang Nam là kỉ niệm tuổi thơ nghịch ngợm và bóng dáng cô hàng xóm mắt đen tròn thương thương quá đi thôi. Còn kỉ niệm quê hương của Đỗ Trung Quân hướng tới bài học làm người: nếu ai không có cội nguồn trong hành trang tinh thần của mình, người đó không xứng đáng làm người. Đó là những giá trị tinh thần độc đáo của hình tượng quê hương trong nhận thức của từng nhà thơ.
Khoái cảm thẩm mĩ còn được tạo nên từ sự miêu tả chân thực đời sống. Miêu tả thật đúng, chính xác những nét tính cách, những phẩm chất của con người, dù có thể xấu xa
nhưng cũng tạo nên sự hấp dẫn. Bởi đó chính là bản chất và tính đa dạng của cuộc sống đã hiện hình qua những nhân vật đó. Anh Hoàng trong Đôi mắt của Nam Cao từng thích nhân vật Tào Tháo đến nỗi phải chửi Tiên sư thằng Tào Tháo! chẳng qua vì thấy Tào Tháo khôn ranh, mưu mẹo, tài đối nhân xử thế quá, y như thật vậy. Khoái cảm thẩm mĩ còn bắt nguồn từ việc thỏa mãn những ước mơ của con người. Với hư cấu, tưởng tượng, văn học có thể làm con người hả hê vì trong văn học người ta có thể bay tới các vì sao, có thể đi xuống thủy cung, có thể sống trường sinh bất tử. Trong văn học, con người có thể sống nhiều cuộc đời, có thể giãi bày những oan khuất, người tốt được
đền bù, kẻ ác bị trừng phạt, công lí được thi hành, phù hợp với niềm tin và mơ ước của số đông.
Khoái cảm thẩm mĩ là một trạng thái mang tính tinh thần. Ta có thể yêu mến, kính phục, ngưỡng mộ, đau đớn, xót thương. Tất cả những trạng thái rung động đó về cơ bản đều hướng tới những giá trị cao quý. Vì vậy, sống với tác phẩm văn học là sự hưởng thụ cao
đẹp của tâm hồn.
1.2 Hình thành thị hiếu và lí tưởng thẩm mĩ
Việc thường xuyên tiếp xúc với cái đẹp trong văn học sẽ giúp chúng ta trở nên sắc bén và tinh tế hơn khi nhận biết các vẻ đẹp trong đời sống.
Thị hiếu thẩm mĩ là sự tập trung chú ý và khoái cảm của cá nhân hoặc cộng đồng vào một loại đối tượng gây mĩ cảm. Thị hiếu thẩm mĩ tạo thành một hệ thống quan niệm tương đối ổn định về những giá trị thẩm mĩ, khác nhau trong đời sống như cái đẹp, cái bi, cái hùng... Thị hiếu phụ thuộc rất nhiều vào dân tộc, lứa tuổi, giai cấp, giới tính, kinh nghiệm sống, văn hóa, tâm sinh lí cá nhân.
Văn học còn giúp hình thành lí tưởng thẩm mĩ cho con người. Lí tưởng thẩm mĩ là tiêu chuẩn cao nhất về cái đẹp mà con người hướng tới. Lí tưởng trong tập Từ ấy của nhà thơ
Tố Hữu chính là tương lai tươi sáng của dân tộc, mà vì nó người chiến sĩ cách mạng không hề sợ hi sinh gian khổ, tra tấn, tù đày. Tác động của văn học tới việc hình thành lí tưởng thẩm mĩ có nhiều dạng thái khác nhau. Thường là lí tưởng thẩm mĩ thể hiện qua hình tượng nhân vật chính diện. Các hình tượng Asin, Hécto, Uylítxơ (Hômerơ) thể hiện lí tưởng anh hùng thời cổ đại; Hămlét, Ôtenlô, Rômêô, Giuliét (Sêchxpia) thể hiện lí tưởng thẩm mĩ thời Phục hưng. Các anh hùng thời đại mình bao giờ cũng mang trong mình lí tưởng của thời đại về phẩm chất anh hùng, trí tuệ, chất nhân văn, đấu tranh vì công lí xã hội. Những nhân vật chính diện thường là hóa thân của những lí tưởng thẩm mĩ thời đại và dân tộc.
Vậy còn trong những truyện không có nhân vật chính diện thì sao, đặc biệt là trong văn học hiện đại? ở những tác phẩm như thế này, phải nhìn thấy nhiệt tình của nhà văn đặt vào vấn đề gì. Ngay như cả việc phê phán, chế giễu cái xấu, cái thấp hèn cũng là một cách gián tiếp cho thấy mong mỏi của nhà văn. Nhà văn phải đứng trên đỉnh cao của lí tưởng thẩm mĩ để phản ánh những mặt xấu xa của đời sống. Lí tưởng thẩm mĩ sẽ thể hiện ở việc nhà văn lên án ai, bênh vực, xót thương những kẻ nào.
1.3 Tính lịch sử của nội dung thẩm mĩ
Nội dung hay giá trị thẩm mĩ cũng có tính lịch sử của nó. Mỗi một thời, văn học lại có đặc thù riêng biệt về các giá trị thẩm mĩ. Mỗi một khuynh hướng, một thời đại, một dân tộc, một cá tính sáng tạo đều đưa ra những tiêu chuẩn thẩm mĩ của mình. Ví như vẻ đẹp của văn thơ cổ điển thiên về hình tượng mĩ lệ, hài hòa, cân đối, thanh cao, tao nhã, thế giới mang tính phi cá thể và siêu cảm giác, hình ảnh ước lệ, tượng trưng và biểu tượng cao, hàm súc, gắn với hội họa qua những bút pháp như họa vân hiển nguyệt (vẽ mây nảy trăng), điểm xuyết chấm phá, gợi nhiều hơn tả, vẻ đẹp con người là vẻ đẹp của khí phách cao cả, thanh cao... Vẻ đẹp của văn thơ lãng mạn chú ý những vẻ đẹp mờ ảo, xa xôi, huyền diệu, mang tính cảm giác và cá thể cao, thiên về sự đối lập, thế giới phân cực, một bên là những ánh sáng rực rỡ, nhưng một bên nghiêng về cực u buồn, tối tăm, con người vừa mang những khát vọng cao cả vừa buồn bã, bất lực buồn chán, cái bi đi liền với cái hùng tráng, cái đẹp gắn với âm nhạc... Vẻ đẹp của thơ hiện thực gắn liền với những chi tiết chân thực của đời sống. Thơ cách mạng 1945-1975 có sức hấp dẫn nhờ những chi tiết chân thực, gần gũi với đời sống bình dị hàng ngày và cuộc sống chiến đấu: hơi ấm ổ rơm, tiếng nhạc la, vầng trăng và quầng lửa, hoa súng tím hồ Tây... Bên cạnh đó là thiên hướng vươn tới cái cao cả, cái hùng tráng. Những đặc điểm này đã khu biệt vẻ đẹp thẩm mĩ của từng thời đại.
***
Như vậy, chức năng thẩm mĩ xuất phát từ mĩ cảm, hình thức cao nhất của cảm xúc bởi nhu cầu về cái đẹp là nhu cầu mang tính lí tưởng, cao hơn nhu cầu vật chất, thuộc về bản
chất con người.
2 Chức năng nhận thức
2.1 Văn học cung cấp tri thức bách khoa về cuộc sống
Chức năng nhận thức là chức năng đáp ứng nhu cầu hiểu biết của con người về thế giới. Hiện thực cuộc sống vô cùng phong phú với những kiến thức về địa lí, lịch sử, phong tục, tôn giáo, đạo đức, văn hóa của một dân tộc hoặc một thời đại. Thần thoại chính là những giải thích và giả thuyết của con người về vũ trụ và thế giới. Những bức tranh thiên nhiên chính là đặc thù địa lí của từng quốc gia: khu rừng già ẩm ướt ở Nam Mỹ, cánh đồng mùa đông tuyết phủ, cánh rừng bạch dương thơm nức ở Nga, sen hồng mùa hạ, cúc vàng mùa thu Việt Nam. Rồi những phong tục buộc dây, ăn cốm mùa thu... hoặc những trận đánh lịch sử như Oatéclô, Bôrôđinô, Điện Biên Phủ đều được miêu tả trong văn học.
Nhưng nội dung nhận thức cơ bản nhất vẫn là đời sống tâm tư tình cảm và số phận con người thông qua những bức tranh thiên nhiên, phong tục và lịch sử đó. Gắn với đời sống
con người là các vấn đề của đời sống vật chất và tinh thần con người: vấn đề tự do, độc lập, khát vọng hạnh phúc, khẳng định cá tính, quyền lực, rồi chuyện miếng ăn, cái đói...
Về ý nghĩa xã hội, văn học có khả năng dự cảm về tương lai xã hội, phát triển năng lực nhận thức thế giới của con người về chiều rộng, chiều sâu của những vấn đề đời sống, có
khả năng trình bày tính tư tưởng của xã hội. Lênin từng đánh giá cao các tác phẩm của L. Tônxtôi ở chỗ, ông đã vạch nên sự bất bình của hàng triệu con người Nga đối với chế độ Sa hoàng, tiến tới nhu cầu cần phải xây dựng một xã hội mới, nhân đạo hơn, có khả năng mưu cầu hạnh phúc cho mọi người. Cho nên có người cho rằng, văn học có chức năng dự báo, đặc biệt vào thời kì có những biến động lịch sử lớn, vì lí do đó.
2.2 Nhận thức cái khái quát qua cái cụ thể, cái mới lạ trong cái quen thuộc, làm cho con người có khả năng tự nhận thức
Mục đích cuối cùng của nhận thức là hướng tới những khái quát lớn, khám phá bản chất, quy luật của các hiện tượng. Tác phẩm chân chính mỗi thời đại phải đặt ra những vấn đề cơ bản của thời đại mình, giúp người đọc nhận biết những trạng thái nhân sinh đang hiện tồn. Lênin nói, nếu trước chúng ta là một nghệ sĩ thực sự vĩ đại, thì chí ít anh ta phải phản ánh trong tác phẩm của mình, ít ra là vài ba khía cạnh chủ yếu của cách mạng (nghĩa là, nghệ sĩ đó phải đề cập đến được ít nhiều những vấn đề lớn của xã hội, của dân tộc). Do phản ánh được bản chất và quy luật của đời sống hiện thực, các kiệt tác văn học bao giờ cũng có sức hấp dẫn mang tính thời đại. Những câu thơ của Thanh Thảo đã khái quát được niềm tin và lí lẽ giản dị mà cao cả của người lính thời chống Mĩ: Chúng tôi đã đi không tiếc đời mình, (Nhưng tuổi hai mươi làm sao không tiếc), Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi thì còn chi Tổ quốc!. Nhận thức khái quát chính là tri thức cơ bản con người cần đạt tới trong tiến trình tiếp nhận văn học.
Nhưng nhận thức khái quát đó phải được nhận thức thông qua những hình tượng cụ thể. Bằng những cơn gió lạnh đầu mùa thổi về mà người ta biết đến nỗi cơ cực của những kiếp nghèo khổ và giá trị của sự cảm thông, xẻ chia. Qua những ánh sáng vụt sáng trên những chuyến tàu đêm cuối cùng mà người ta biết đến những mơ ước khát khao về một thế giới tràn ngập ánh sáng của những cuộc đời tối tăm hòa lẫn vào cát bụi (Thạch Lam).
Hình tượng văn học còn giúp ta phát hiện bao điều mới lạ, sâu xa, chí lí trong những cái bình thường, thân quen, giản dị ta vẫn gặp hàng ngày. Ví như một vẻ đẹp của hương cốm mùa thu và con đường tĩnh lặng, vẻ đẹp của một ngõ nhỏ Hà Nội: Sương giăng mờ trên ngõ Tạm Sương, Ngõ rất cụt mà lòng xa thẳm, Ngõ bảy thước mà lòng muôn dặm, Thương một đời đâu phải tạm thương (Chơi chữ về ngõ Tạm Thương (tức Tạm Sương) - Chế Lan Viên).
Đặc biệt hình tượng văn học giúp nhận thức các giá trị tinh thần kết tinh trong thế giới đối tượng. Văn học không nhận thức đối tượng như những bản thể tự nó mà nhận thức các quan hệ xã hội của con người kết tinh trong đó. Cây cầu là nơi hò hẹn, bến đò là nơi li biệt, vầng trăng hay ngọn gió đều chứa đựng tình cảm của con người. Vì vậy, nhận thức đối tượng trong văn học là nhận thức về ý nghĩa người trong đối tượng. Bên cạnh đó, trong văn học luôn chứa đựng những khát vọng tinh thần của con người.
Con người trong văn học luôn tự trả lời: ta là ai? ta sống để làm gì? vì sao ta phải sống trong tủi nhục đọa đầy? có cách nào thoát khỏi cảnh sống khốn khổ này? làm sao để sống cho đúng nghĩa là con người?... Đó là những câu hỏi mà văn học cổ kim đông tây đều khát khao trả lời. Đọc Hịch tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo, thơ Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, chúng ta đều thấy vụt lên những câu hỏi đó, cho thấy giá trị của con người. Vợ nhặt (Kim Lân) là những khát khao hạnh phúc ngay cả trong nạn đói thê thảm. Văn học cách mạng cho thấy con người vượt qua cái chết một cách nhẹ nhàng vì đã hiến dâng đời mình cho Tổ quốc. Văn học giúp con người hiểu được giá trị của mình, sống cuộc đời sâu sắc, có ý thức mãnh liệt về giá trị, và năng lực để phấn đấu và sáng tạo.
2.3 Tính lịch sử của nội dung nhận thức
Nội dung nhận thức trong văn học mỗi thời kì có đặc thù khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện xã hội - lịch sử, nhu cầu và thị hiếu, chuẩn mực đạo lí thời đại. Thần thoại thường giải thích việc hình thành thế giới và các hiện tượng tự nhiên. Văn học dân gian chủ yếu nói đến cuộc sống và mơ ước của người lao động. Văn học cổ điển chú ý những quan hệ cơ bản của chế độ phong kiến, cổ vũ những tấm gương mang chuẩn mực của đạo đức phong kiến. Nội dung của chủ nghĩa hiện thực đòi hỏi sự chân thực, phê phán nghiêm ngặt. Chủ nghĩa lãng mạn chú ý nội tâm, trữ tình. Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa chú ý con người trong những cơn bão táp của lịch sử. Vì vậy, khi chú ý tới nội dung nhận thức trong văn học, cần phải hiểu nội dung đó trong mối quan hệ với những điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa cụ thể.
3 Chức năng khêu gợi tư tưởng, tình cảm (chức năng giáo dục)
Văn học khêu gợi tư tưởng tình cảm, nuôi dưỡng tâm hồn
Chức năng giáo dục là chức năng giúp xây dựng một thái độ, một tình cảm nhất định đối với cuộc sống. Tác phẩm văn học bao giờ cũng phản ánh hiện thực trong tính khuynh hướng tư tưởng và tình cảm, bao giờ cũng toát lên nhiệt tình khẳng định hay phủ định, khát khao nhìn thấy lẽ phải, chân lí ở đời được thực hiện, cho nên văn học còn thức tỉnh con người lương tri, dạy biết yêu, biết căm giận, biết chia sẻ, xót thương... Nghĩa là văn học có tác động tích cực tới đời sống tư tưởng, tình cảm con người.
Văn học giúp hình thành thế giới quan và các quan điểm chính trị, xã hội. Đã từng có cả một thế hệ thanh niên Việt Nam thời Pháp thuộc và cả thời Mĩ ngụy sau này say
sưa truyền tay, chép bí mật những bài thơ của Tố Hữu, coi đó là sự hướng tới lí tưởng giải phóng dân tộc. Nhiều chiến sĩ thời kì chống Mĩ ra trận mang trong ba lô những
cuốn sách như Ruồi Trâu, Thép đã tôi thế đấy, Chiến tranh và hòa bình, bởi những lí tưởng cao cả của các nhân vật trong đó sẽ giúp những người chiến sĩ đó sống kiên
cường hơn trong những thử thách khốc liệt của chiến tranh.
Văn học còn góp phần hình thành những quan điểm đạo đức. Mọi vẻ đẹp rực rỡ nhất của văn học nhân loại đều tập trung vào những phẩm chất cao quý của các nhân vật. Từ các hình tượng như con cò trong ca dao, chàng Thạch Sanh, cô Tấm trong truyện cổ tích, Thúy Kiều, Kiều Nguyệt Nga đến hình tượng chị Sứ, mẹ Suốt, mẹ Tơm, anh
giải phóng quân trong thơ văn hiện đại, những hình tượng đó ảnh hưởng mạnh mẽ tới quan niệm đạo đức của các thế hệ người Việt Nam.
Khả năng hướng thiện của văn học chủ yếu thể hiện ở sức mạnh tác động tới tình cảm, tâm hồn của con người, ở khả năng khơi gợi những tình cảm đạo đức. Tônxtôi đã nói,
nghệ thuật có khả năng làm lây lan tình cảm và cùng thể nghiệm chúng. Luận điểm của Tônxtôi nhấn mạnh văn học không chỉ kể và tả lại sự việc mà còn lôi cuốn con người vào mạch tình cảm đó, làm cho họ không thể dửng dưng. Những giọt nước mắt xúc động, thương cảm, đau đớn cùng với nhân vật, với những câu chuyện cổ tích của Anđécxen như Bầy chim thiên nga, Cô bé bán diêm chính ở chỗ này. Đây chính là cơ sở để nuôi dưỡng lòng nhân ái. Những tác phẩm văn học ưu tú luôn khơi dậy khả năng đồng cảm, làm cho con người biết vui buồn trước những nỗi buồn vui của đời người. Văn học dạy ta biết yêu biết ghét, biết khinh bỉ sự phản trắc, cái tẹp nhẹp, tầm thường, cái lười biếng, độc ác gian tham. Văn học khơi dậy niềm tin vào sự tất thắng của cái thiện, niềm tin vào cuộc sống, vào tương lai, dạy cho người ta biết xả thân vì nghĩa lớn, khát khao đóng góp cho cuộc sống ngày càng đẹp hơn.
Văn học giúp tác động, cải tạo phẩm chất người (đạo đức, cách ứng xử, suy nghĩ phù hợp với lẽ phải, với tình thương, lòng nhân ái, làm cho con người hiểu nhau, sống tốt
hơn, có ý nghĩa hơn, hướng tới sự hoàn thiện. Văn học giúp con người thanh lọc tình cảm, biết thế nào là đẹp đẽ, cao thượng...
Văn học còn giúp rèn luyện và phát triển những giác quan thẩm mĩ, khả năng nhận biết cái đẹp trong đời sống và trong nghệ thuật.
Không ai bắt ta phải tiếp xúc với tác phẩm văn học, cũng như không bắt ta phải làm theo những điều tác phẩm kêu gọi, nhưng sự tiếp xúc với những điều hay lẽ phải trong tác phẩm trước hết nâng cao tâm hồn, nhận thức, và sẽ giúp ta nhận thức một số vấn đề về cách ứng xử trong cuộc sống, hình thành quan niệm tư tưởng và đạo đức, biết yêu thương và trân trọng con người. Đó chính là khả năng nhân đạo hóa con người của văn học.
3.4 Chức năng giao tiếp và giải trí
Nói đến giao tiếp là nói đến sự giao lưu trao đổi. Trong cuộc sống, việc giao tiếp diễn ra thường xuyên với nhiều hình thức. Văn học thực hiện nhiệm vụ giao tiếp theo cách riêng.
Trong tác phẩm văn học, nhà văn không chỉ chuyển tải những thông tin thông thường, mà những thông tin ấy chứa đựng nội dung tư tưởng, tình cảm và mang tính khuynh hướng xã hội đậm nét. Vì vậy văn học giúp con người hiểu biết về nhau, đưa con người xích lại gần nhau. Chức năng giao tiếp trong văn học không phải là sự thông báo một chiều từ người nói, người viết, tới người đọc, người nghe mà dường như còn có sự trao đổi, đối thoại, tác động qua lại giữa nhà văn và người đọc.
Trong bài thơ Thu vịnh của Nguyễn Khuyến, ngoài sự cảm nhận cảnh thu đẹp của tác giả còn thể hiện một tâm trạng khắc khoải:
Nhân hứng cũng vừa toan cất bút
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.
Đọc bài thơ Xúc cảnh của Nguyễn Đình Chiểu người đọc có sự giao tiếp cùng tác giả về tình cảnh của đất nước trước họa xâm lược của thực dân Pháp và thái độ vô trách nhiệm của triều đình trong cảnh nước mất, nhà tan:
Hoa cỏ ngùi ngùi ngóng gió đông
Chúa xuân đâu hỡi có hay không
Mây giăng ải Bắc trông tin nhạn
Ngày xế non Nam bặt tiếng hồng
Bờ cõi xưa đà chia đất khác
Nắng sương nay há đội trời chung.
Với chức năng giao tiếp của mình, văn học đã mang tiếng nói của dân tộc này đến với dân tộc khác làm cho các dân tộc hiểu biết nhau hơn. Ở mãi Tây bán cầu nhân dân Cuba
anh em hiểu sâu sắc hơn về tinh thần yêu nước, chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam qua tác phẩm Đất nước đứng lên của Nguyên Ngọc, qua Hòn đất của Anh Đức...
Khi cầm bút sáng tác chính là lúc nhà văn muốn trình bày, muốn chia sẻ với bạn đọc những suy tư, những nỗi niềm để tâm hồn thanh thoát. Người đọc văn học cũng là để thư
giãn sau những giờ phút lao động căng thẳng. Do đó, trong chức năng giao tiếp của văn học có chứa đựng cả chức năng giải trí. Giải trí là một nhu cầu phổ biến cho mọi lứa tuổi, mọi tầng lớp trong xã hội. Xã hội càng phát triển nhu cầu giải trí càng lớn. Để đáp ứng nhu cầu này có rất nhiều phương tiện từ các trò chơi đến các hoạt động thể thao, từ việc tham quan du lịch đến đọc sách, ngâm thơ... đều đem đến cho con người niềm vui, làm bớt đi sự căng thẳng, mệt nhọc. Từ lâu ngoài việc khẳng định vai trò của văn học nhân dân ta cũng cho rằng văn học còn là phương tiện “giải trí”, “giải khuây”, “tiêu sầu”, “tiêu khiển”... Vì thế khi có chút thời gian nhàn rỗi hoặc sau khi làm việc mệt mỏi, con người thường tìm đến văn học để giải khuây. Theo vậy, giải trí cũng là một con đường đưa đến vui tươi và hạnh phúc cho cuộc sống con người. Văn học dân gian của nhân dân ta tiềm tàng những tiếng cười sảng khoái, hồn nhiên, lành mạnh giúp cho dân tộc ta vượt qua mọi khó khăn để vươn tới. Từ đó cho tới nay, văn học bao giờ cũng đem đến cho con người sự thư giãn qua các hình tượng nghệ thuật khó có thể quên.
Giải trí bắt nguồn từ chức năng thẩm mĩ của văn học. Các tác phẩm khiến cho con người vui vẻ đầu tiên phải là tác phẩm có sức hấp dẫn về nội dung và hình thức. Nếu không đạt đến tiêu chí này, văn học sẽ chỉ là những lời thuyết giáo khô cúng, tẻ nhạt. Vì vậy yêu cầu thẩm mĩ là yêu cầu tiên quyết của sáng tạo văn học.
***
Về bản chất, các chức năng không tách rời các giá trị chân thiện mĩ nên các chức năng trên là không thể tách rời. Sự gắn bó giữa các chức năng làm cho văn học có sức tác động sâu xa, bền bỉ, có sức sống mãnh liệt, dài lâu, không gì thay thế trong đời sống tinh thần của chúng ta.
3.5 Vị trí của văn học trong cuộc sống hiện đại
Ngày nay với sự phát triển như vũ bão của thông tin điện tử, nền kinh tế tri thức với sự phát triển nhanh của khoa học kỹ thuật đã góp phần làm cho nghệ thuật nghe nhìn phát triển mạnh mẽ, thỏa mãn tối đa nhu cầu hiểu biết và thẩm mĩ của con người. Vậy vị trí của văn học ra sao? Phải chăng văn học đang từng bước nhường chỗ cho nghệ thuật nghe nhìn bởi nó không đáp ứng nhu cầu thưởng thức về tốc độ thời gian và cập nhật kịp thời những thông tin cần thiết?
Văn học là nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật thời gian, muốn thưởng thức một cuốn tiểu thuyết, một bài thơ, một kịch bản văn học, người đọc cần phải có thời gian nhất định để suy ngẫm, tưởng tượng, tái hiện mới nhận thức được giá trị của tác phẩm. Trong khi đó, chất liệu của nghệ thuật nghe nhìn như màu sắc, đường nét, âm thanh và nhạc điệu đều hiện ra rõ nét, tác động trực tiếp tới giác quan người thưởng thức. Ưu thế của các loại hình này là ở tính trực quan nên việc tiếp nhận các giá trị của nghệ thuật nghe nhìn vừa nhanh chóng, tiện lợi, nhẹ nhàng hơn trong đời sống công nghiệp nhưng không vì thế mà văn học ít được quan tâm hơn.
Cho đến nay, việc sáng tác văn học vẫn không ngừng được đẩy mạnh, hàng năm người ta vẫn dành những giải thưởng Nobel về văn học cho những tài năng lớn. Dường như cho đến nay văn học vẫn là một thứ giá trị không có loại hình nghệ thuật nào thay thế được. Bởi nó đem đến cho con người từ các em nhỏ cho đến người cao tuổi những tri thức mở rộng sự hiểu biết về nhiều phương diện. Văn học lại góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, giáo dục lí tưởng và thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ, giải trí, v.v... Nói cách khác, văn học là nghệ thuật ngôn từ nên nó có tính vạn năng trong việc phản ánh mọi chiều sâu và bề rộng của hiện thực khách quan, cả những điều kì diệu và bí ẩn trong thế giới tâm hồn con người mà các loại hình nghệ thuật khác nhiều khi tỏ ra bất lực. Đầu những năm 1960, tại Liên xô, nhân dịp người Nga đã phóng con tàu vào vũ trụ, người ta đã phát động một cuộc trưng cầu ý kiến lớn rằng, liệu con người có cần đến văn học nghệ thuật nữa không trong thời đại hiện nay? Cuối cùng, mọi kết luận đều nhất trí rằng: dù con người có bay lên vũ trụ đi chăng nữa, thì trong con tàu vũ trụ ấy vẫn cần một nhành hoa lila! Nghĩa là, văn học nghệ thuật vẫn còn tồn tại, bởi đó là hình thức biểu đạt hoàn mĩ nhất thế giới tâm hồn con người.
Văn học không chỉ có vị trí quan trọng đối với xã hội mà văn học còn tác động mạnh mẽ đến các ngành nghệ thuật khác, nó thực sự là “kho nguyên liệu thẩm mĩ” cho nghệ thuật nghe nhìn. Văn học khơi gợi cho các ngành nghệ thuật các thủ pháp nghệ thuật như ẩn dụ, hoán dụ, cường điệu, phóng đại cùng với cách diễn đạt bằng hình tượng. Mặt khác ta lại thấy nhiều bài thơ đã chuyển thành những bản nhạc hay; nhiều cuốn tiểu thuyết, truyện ngắn đã được chuyển thể dàn dựng trên sân khấu rất hấp dẫn đối với người xem. Cho nên tác phẩm văn học với tư cách là văn bản nghệ thuật sẽ tồn tại mãi mãi với thời gian, với người đọc qua các thời kì lịch sử.
- Lê Lưu Oanh + Phạm Đăng Dư
