Từ xưa đến này, trong bốn mùa của năm, mùa xuân có lẽ vẫn là mùa được thi ca nghệ thuật ưu ái hơn cả, trở thành nguồn đề tài bất tận cho những người nghệ sĩ ở mọi quốc gia, dân tộc.
So với mùa hè và mùa đông, thời tiết của mùa xuân thân thiện hơn, không quá nóng không quá lạnh mà vừa đủ ấm áp. So với mùa thu, mùa xuân gắn với nhiều lạc quan và hy vọng hơn bởi mùa thu đẹp nhưng thường đi cùng nỗi buồn man mác bâng khuâng, mà người ta không thể bước tới tương lai bằng nỗi man mác ấy. Trong dòng chảy thi ca Việt, mùa xuân đã đi vào vô vàn các tác phẩm thơ và nhạc của những nghệ sĩ tài danh, từ truyền thống đến hiện đại, trở thành một dòng chảy dạt dào với nhiều cung bậc cảm xúc, phong phú về nội dung biểu đạt.
Mùa xuân phơi phới vườn hồng
Ta về đập đất, ta trồng lấy cây,
Xuân về cúc lại nở hoa
Trên cành chim sáo hát ca rộn ràng.
Và người xưa cũng ý thức rất rõ về việc phải hưởng thụ mùa xuân, hưởng thụ tuổi trẻ bởi cái quãng đẹp nhất của đời người ấy không bao giờ trở lại lần thứ hai:
Chơi xuân cho hết xuân đi
Cái già xồng xộc nó thì theo sau.
Mà đã chơi xuân thì bao giờ cũng phải có đủ nam đủ nữ, phải có tình yêu lứa đôi thì mùa xuân mới thêm đắm say rạo rực nồng nàn:
Có nam có nữ mới nên xuân,
Ăn chơi cho hết tháng hai
Cho làng đóng đám cho trai dọn đình
Trong thì chiêng chống rập rình
Ngoài thì trai gái tự tình cùng nhau.
Mùa xuân cũng chính là mùa của hàng trăm các lễ hội nổi tiếng trên khắp đất nước, riêng ở miền Bắc đã có thể kể đến hội Lim, hội Gióng, hội Khám, hội Dâu, hội Hương Tích, hội Phủ Giầy, hội chùa Thày, hội làng La, hội chùa Láng, hội chùa Hương, giỗ tổ đền Hùng… Và hầu hết các lễ hội nói trên đều đi vào ca dao, trở thành những câu ca vô cùng quen thuộc trong đời sống sinh hoạt của người Việt:
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mùng Mười tháng Ba,
Hội nào vui bằng hội chùa Thày
Vui thì vui thật chẳng tày rã La,
Ai ơi mùng Chín tháng Tư
Không đi hội Gióng cũng hư một đời,
Ngày xuân con én xôn xao
Nam thanh nữ tú ra vào chùa Hương.
Xuân qua trăm hoa rụng
Xuân tới trăm hoa cười
…
Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua sân trước một nhành mai.
Nguyễn Trãi ở thế kỷ XV cũng có khá nhiều câu thơ, bài thơ về mùa xuân, thể hiện niềm lạc quan yêu đời, ung dung tự tại. Con người sống chan hòa cùng cảnh sắc thiên nhiên của mùa xuân dù xuân đang dâng tràn hay “xuân đã muộn”:
Cỏ xanh như khói bến xuân tươi
Lại có mưa xuân nước vỗ trời
(Bến đò xuân đầu trại),
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã muộn
Đầy sân mưa bụi nở hoa xoan
(Cuối xuân tức sự).
Liền ngay sau Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm ở thế kỷ XVI cũng có những vần thơ về mùa xuân trong sự tận hưởng cuộc sống theo lẽ tự nhiên nhi nhiên:
Thu ăn măng trúc đông ăn giá
Xuân tắm hồ sen hạ tắm ao (Nhàn).
Đại thi hào Nguyễn Du trong Truyện Kiều cũng có những câu thơ tả vẻ đẹp trong ngần, tinh khôi, đầy ắp sức sống của mùa xuân:
Cỏ non xanh rợn chân trời
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa
Thanh minh trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh
Gần xa nô nức yến anh
Chị em sắm sửa bộ hành du xuân.
Cũng trong Truyện Kiều, chữ “xuân” còn được dùng để miêu tả về vẻ đẹp của những người phụ nữ:
Làn thu thủy, nét xuân sơn
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh,
Bóng hồng nhác thấy nẻo xa
Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai.
Dĩ nhiên không chỉ có niềm vui, mùa xuân còn gắn cả với những nỗi buồn, nỗi cô đơn lẻ loi của một khát khao hạnh phúc còn dang dở như trong thơ Hồ Xuân Hương:
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con
(Tự tình 2),
Chơi xuân có biết xuân chăng tá
Cọc nhổ đi rồi lỗ bỏ không
(Đánh đu).
Tôi có chờ đâu có đợi đâu
Đem chi xuân đến gợi thêm sầu
Với tôi tất cả như vô nghĩa
Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau
Ai đâu trở lại mùa thu trước
Nhặt lấy cho tôi những lá vàng
Với của hoa tươi muôn cánh rã
Về đây đem chắn nẻo xuân sang (Xuân).
Hàn Mặc Tử thì viết bài lục bát Sầu xuân gồm 12 câu mà có đến 14 chữ xuân, chữ xuân nào cũng buồn bã lạnh lùng hoang vắng trống trải. Bi kịch của con người được đẩy cao đến độ, khi đã trốn vào hạnh phúc của ân ái, của tình yêu đôi lứa mà vẫn không thoát khỏi nỗi buồn:
Thề xuân dù chẳng vuông tròn
Khóa buồng xuân lại vẫn còn sầu xuân.
Mùa xuân trong thơ Nguyễn Bính cũng thật buồn với nỗi ly biệt quê hương, xa nhà nhớ chị và tấm thân phiêu bạt giang hồ:
Bốn bể vẫn chưa yên sóng gió
Xuân này em chị vẫn tha hương
Vẫn ăn cái Tết ngoài thiên hạ
Son sắt say hoài rượu viễn phương
Em đi non nước xa khơi quá
Mỗi độ xuân về bao nhớ thương
(Xuân vẫn tha hương).
Nhưng cũng chính những thi sĩ trên lại có những vần thơ khác về mùa xuân tươi vui, trong trẻo:
Trong làn nắng ửng khói mơ tan
Đôi mái nhà tranh lấm tấm vàng
Sột soạt gió trêu tà áo biếc
Trên giàn thiên lý. Bóng xuân sang
(Mùa xuân chín – Hàn Mặc Tử),
Đây cả mùa xuân đã đến rồi
Từng nhà mở cửa đón vui tươi
Từng cô em bé so màu áo
Đôi má hồng lên, nhí nhảnh cười
(Thơ xuân – Nguyễn Bính).
Nhưng say đắm tươi vui rạo rực nồng nàn với mùa xuân nhiều hơn cả trong phong trào Thơ Mới phải kể đến Xuân Diệu, người từng được mệnh danh là nhà thơ mới nhất trong những nhà thơ mới, hoàng tử thơ tình:
Xuân đang đến nghĩa là xuân đang qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già
Mà xuân hết là đời tôi cũng mất
Lòng tôi rộng nhưng lượng đời cứ chật
…
Hỡi xuân hồng ta muốn cắn vào ngươi!
(Vội vàng),
Xuân của đất trời nay mới đến
Trong tôi xuân đã đến lâu rồi
(Nguyên đán),
Tình không tuổi và xuân không ngày tháng
(Xuân không mùa).
Bước sang thời bình, mùa xuân càng nở rộ hơn nữa trong nhiều sáng tác của các nhạc sĩ, thi sĩ. Mùa xuân gắn với sự chuyển mình của cả dân tộc, cùng nhau xây dựng đất nước quê hương trong thời kỳ mới, mùa xuân gắn với tình yêu đôi lứa, gắn với sự cống hiến góp sức của từng con người. Có thể kể đến vô vàn những ca khúc mùa xuân sau 1975, trong đó nhiều ca khúc được phổ từ những bài thơ: Mùa xuân bên cửa sổ (nhạc: Xuân Hồng, thơ: Song Hảo), Mùa xuân nho nhỏ (nhạc: Trần Hoàn, thơ: Thanh Hải), Mùa xuân làng lúa làng hoa (nhạc và lời: Ngọc Khuê), Tình ca mùa xuân (nhạc: Trần Hoàn, thơ: Nguyễn Loan), Hơi thở mùa xuân, Lắng nghe mùa xuân về (nhạc và lời: Dương Thụ), Lời tỏ tình của mùa xuân (nhạc và lời: Thanh Tùng)…
Trong một bài viết nhỏ, khó mà có thể kể hết, phân tích cho hết những tác phẩm về mùa xuân trong dòng chảy vĩ đại của nguồn thi ca dân tộc. Cuộc đời mỗi con người có thể được đón nhiều mùa xuân, nhưng mùa xuân đẹp nhất chính là mùa xuân ở trong tâm hồn người. Khi có niềm tin và tình yêu thì cũng có nghĩa là mùa xuân sẽ còn mãi mãi, mùa xuân luôn vẫy gọi ta phía trước như trong câu thơ mà thi sĩ Bùi Giáng đã viết cách đây hơn nửa thể kỷ: Xin chào nhau giữa con đường/ Mùa xuân phía trước miên trường phía sau (Chào nguyên xuân).
So với mùa hè và mùa đông, thời tiết của mùa xuân thân thiện hơn, không quá nóng không quá lạnh mà vừa đủ ấm áp. So với mùa thu, mùa xuân gắn với nhiều lạc quan và hy vọng hơn bởi mùa thu đẹp nhưng thường đi cùng nỗi buồn man mác bâng khuâng, mà người ta không thể bước tới tương lai bằng nỗi man mác ấy. Trong dòng chảy thi ca Việt, mùa xuân đã đi vào vô vàn các tác phẩm thơ và nhạc của những nghệ sĩ tài danh, từ truyền thống đến hiện đại, trở thành một dòng chảy dạt dào với nhiều cung bậc cảm xúc, phong phú về nội dung biểu đạt.
Đầu tiên xin nói về mùa xuân trong ca dao.
Vẻ đẹp của mùa xuân trong ca dao truyền thống gắn với lao động sản xuất, gắn với vẻ đẹp của thiên nhiên, của đất trời:Mùa xuân phơi phới vườn hồng
Ta về đập đất, ta trồng lấy cây,
Xuân về cúc lại nở hoa
Trên cành chim sáo hát ca rộn ràng.
Và người xưa cũng ý thức rất rõ về việc phải hưởng thụ mùa xuân, hưởng thụ tuổi trẻ bởi cái quãng đẹp nhất của đời người ấy không bao giờ trở lại lần thứ hai:
Chơi xuân cho hết xuân đi
Cái già xồng xộc nó thì theo sau.
Mà đã chơi xuân thì bao giờ cũng phải có đủ nam đủ nữ, phải có tình yêu lứa đôi thì mùa xuân mới thêm đắm say rạo rực nồng nàn:
Có nam có nữ mới nên xuân,
Ăn chơi cho hết tháng hai
Cho làng đóng đám cho trai dọn đình
Trong thì chiêng chống rập rình
Ngoài thì trai gái tự tình cùng nhau.
Mùa xuân cũng chính là mùa của hàng trăm các lễ hội nổi tiếng trên khắp đất nước, riêng ở miền Bắc đã có thể kể đến hội Lim, hội Gióng, hội Khám, hội Dâu, hội Hương Tích, hội Phủ Giầy, hội chùa Thày, hội làng La, hội chùa Láng, hội chùa Hương, giỗ tổ đền Hùng… Và hầu hết các lễ hội nói trên đều đi vào ca dao, trở thành những câu ca vô cùng quen thuộc trong đời sống sinh hoạt của người Việt:
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mùng Mười tháng Ba,
Hội nào vui bằng hội chùa Thày
Vui thì vui thật chẳng tày rã La,
Ai ơi mùng Chín tháng Tư
Không đi hội Gióng cũng hư một đời,
Ngày xuân con én xôn xao
Nam thanh nữ tú ra vào chùa Hương.
Sang thời trung đại,
Vẻ đẹp của mùa xuân đều in dấu trong thơ của những danh gia. Từ thế kỷ XI, Mãn Giác thiền sư qua bài kệ nổi tiếng Cáo tật thị chúng đã nói với chúng ta những quy luật của mùa xuân, của đất trời cùng sự đề cao giá trị tinh thần trong tư duy, trong suy nghĩ nội tại, nhấn mạnh vào niềm tin tưởng ở sự sống, ở tương lai:Xuân qua trăm hoa rụng
Xuân tới trăm hoa cười
…
Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua sân trước một nhành mai.
Nguyễn Trãi ở thế kỷ XV cũng có khá nhiều câu thơ, bài thơ về mùa xuân, thể hiện niềm lạc quan yêu đời, ung dung tự tại. Con người sống chan hòa cùng cảnh sắc thiên nhiên của mùa xuân dù xuân đang dâng tràn hay “xuân đã muộn”:
Cỏ xanh như khói bến xuân tươi
Lại có mưa xuân nước vỗ trời
(Bến đò xuân đầu trại),
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã muộn
Đầy sân mưa bụi nở hoa xoan
(Cuối xuân tức sự).
Liền ngay sau Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm ở thế kỷ XVI cũng có những vần thơ về mùa xuân trong sự tận hưởng cuộc sống theo lẽ tự nhiên nhi nhiên:
Thu ăn măng trúc đông ăn giá
Xuân tắm hồ sen hạ tắm ao (Nhàn).
Đại thi hào Nguyễn Du trong Truyện Kiều cũng có những câu thơ tả vẻ đẹp trong ngần, tinh khôi, đầy ắp sức sống của mùa xuân:
Cỏ non xanh rợn chân trời
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa
Thanh minh trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh
Gần xa nô nức yến anh
Chị em sắm sửa bộ hành du xuân.
Cũng trong Truyện Kiều, chữ “xuân” còn được dùng để miêu tả về vẻ đẹp của những người phụ nữ:
Làn thu thủy, nét xuân sơn
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh,
Bóng hồng nhác thấy nẻo xa
Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai.
Dĩ nhiên không chỉ có niềm vui, mùa xuân còn gắn cả với những nỗi buồn, nỗi cô đơn lẻ loi của một khát khao hạnh phúc còn dang dở như trong thơ Hồ Xuân Hương:
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con
(Tự tình 2),
Chơi xuân có biết xuân chăng tá
Cọc nhổ đi rồi lỗ bỏ không
(Đánh đu).
Phong trào Thơ Mới 1932–1945, đỉnh cao của thơ ca Việt Nam giai đoan nửa đầu thế kỷ XX
Có rất nhiều thi phẩm độc đáo, xuất sắc về mùa xuân, nhưng tựu trung lại có thể chia làm hai khuynh hướng: mùa xuân gắn với nỗi buồn và mùa xuân gắn với niềm vui. Nỗi buồn giống như một thứ mỹ cảm bao phủ bàng bạc khắp Thơ Mới bởi nó ngầm chứa tâm trạng của tầng lớp tri thức trong hoàn cảnh nước nhà còn mất độc lập tự do, chưa thể tìm thấy hay xác định rõ ràng một con đường tương lai cho mình. Chế Lan Viên đang ở trong tuổi xuân mà viết những câu thơ từ chối mùa xuân, chán ghét mùa xuân:Tôi có chờ đâu có đợi đâu
Đem chi xuân đến gợi thêm sầu
Với tôi tất cả như vô nghĩa
Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau
Ai đâu trở lại mùa thu trước
Nhặt lấy cho tôi những lá vàng
Với của hoa tươi muôn cánh rã
Về đây đem chắn nẻo xuân sang (Xuân).
Hàn Mặc Tử thì viết bài lục bát Sầu xuân gồm 12 câu mà có đến 14 chữ xuân, chữ xuân nào cũng buồn bã lạnh lùng hoang vắng trống trải. Bi kịch của con người được đẩy cao đến độ, khi đã trốn vào hạnh phúc của ân ái, của tình yêu đôi lứa mà vẫn không thoát khỏi nỗi buồn:
Thề xuân dù chẳng vuông tròn
Khóa buồng xuân lại vẫn còn sầu xuân.
Mùa xuân trong thơ Nguyễn Bính cũng thật buồn với nỗi ly biệt quê hương, xa nhà nhớ chị và tấm thân phiêu bạt giang hồ:
Bốn bể vẫn chưa yên sóng gió
Xuân này em chị vẫn tha hương
Vẫn ăn cái Tết ngoài thiên hạ
Son sắt say hoài rượu viễn phương
Em đi non nước xa khơi quá
Mỗi độ xuân về bao nhớ thương
(Xuân vẫn tha hương).
Nhưng cũng chính những thi sĩ trên lại có những vần thơ khác về mùa xuân tươi vui, trong trẻo:
Trong làn nắng ửng khói mơ tan
Đôi mái nhà tranh lấm tấm vàng
Sột soạt gió trêu tà áo biếc
Trên giàn thiên lý. Bóng xuân sang
(Mùa xuân chín – Hàn Mặc Tử),
Đây cả mùa xuân đã đến rồi
Từng nhà mở cửa đón vui tươi
Từng cô em bé so màu áo
Đôi má hồng lên, nhí nhảnh cười
(Thơ xuân – Nguyễn Bính).
Nhưng say đắm tươi vui rạo rực nồng nàn với mùa xuân nhiều hơn cả trong phong trào Thơ Mới phải kể đến Xuân Diệu, người từng được mệnh danh là nhà thơ mới nhất trong những nhà thơ mới, hoàng tử thơ tình:
Xuân đang đến nghĩa là xuân đang qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già
Mà xuân hết là đời tôi cũng mất
Lòng tôi rộng nhưng lượng đời cứ chật
…
Hỡi xuân hồng ta muốn cắn vào ngươi!
(Vội vàng),
Xuân của đất trời nay mới đến
Trong tôi xuân đã đến lâu rồi
(Nguyên đán),
Tình không tuổi và xuân không ngày tháng
(Xuân không mùa).
Cách mạng Tháng 8 thắng lợi, cả đất nước chuyển mình bước sang trang sử mới.
Mùa xuân trong thi ca từ nay dứt hẳn vẻ buồn bã u uẩn, chỉ còn lại niềm tin vào ngày mai tươi sáng. Mùa xuân trở thành biểu tượng tươi đẹp trong một loạt ca từ của những ca khúc kháng chiến xuyên suốt từ thời kỳ chống Pháp sang thời kỳ chống Mỹ: Đảng đã cho ta một mùa xuân đầy ước vọng. Một mùa xuân tươi tràn ánh sáng khắp nơi nơi (Đảng cho ta một mùa xuân – nhạc và lời: Phạm Tuyên), Ước mơ những mùa xuân bóng dáng tương lai (Bài ca hy vọng – nhạc và lời: Văn Ký), Người thiếu nữ ấy như mùa xuân, chị đã dâng cả cuộc đời (Biết ơn chị Võ Thị Sáu – nhạc và lời: Nguyễn Đức Toàn), Đất nước hòa bình hạnh phúc ta như mùa xuân (Tình ca Tây Bắc – nhạc: Bùi Đức Hạnh, thơ: Cầm Giang), Vì độc lập tự do, quyết giành ấm no giành lấy những mùa xuân (Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân – nhạc và lời: Huy Thục), Em là chồi biếc của mùa xuân Việt Nam (Người con gái sông La – nhạc: Doãn Nho, lời: Phương Thúy), Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân (Dáng đứng Việt Nam – nhạc: Nguyễn Chí Vũ, thơ: Lê Anh Xuân). Đại thắng mùa xuân năm 1975 thống nhất hai miền là nguồn cảm hứng để nhạc sĩ Văn Cao viết nên tuyệt phẩm Mùa xuân đầu tiên với những ca từ giàu chất thơ, gây xúc động lòng người: Rồi dặt dìu mùa xuân theo én về. Mùa bình thường mùa vui nay đã về. Mùa xuân mơ ước ấy đang đến đầu tiên…Bước sang thời bình, mùa xuân càng nở rộ hơn nữa trong nhiều sáng tác của các nhạc sĩ, thi sĩ. Mùa xuân gắn với sự chuyển mình của cả dân tộc, cùng nhau xây dựng đất nước quê hương trong thời kỳ mới, mùa xuân gắn với tình yêu đôi lứa, gắn với sự cống hiến góp sức của từng con người. Có thể kể đến vô vàn những ca khúc mùa xuân sau 1975, trong đó nhiều ca khúc được phổ từ những bài thơ: Mùa xuân bên cửa sổ (nhạc: Xuân Hồng, thơ: Song Hảo), Mùa xuân nho nhỏ (nhạc: Trần Hoàn, thơ: Thanh Hải), Mùa xuân làng lúa làng hoa (nhạc và lời: Ngọc Khuê), Tình ca mùa xuân (nhạc: Trần Hoàn, thơ: Nguyễn Loan), Hơi thở mùa xuân, Lắng nghe mùa xuân về (nhạc và lời: Dương Thụ), Lời tỏ tình của mùa xuân (nhạc và lời: Thanh Tùng)…
Trong một bài viết nhỏ, khó mà có thể kể hết, phân tích cho hết những tác phẩm về mùa xuân trong dòng chảy vĩ đại của nguồn thi ca dân tộc. Cuộc đời mỗi con người có thể được đón nhiều mùa xuân, nhưng mùa xuân đẹp nhất chính là mùa xuân ở trong tâm hồn người. Khi có niềm tin và tình yêu thì cũng có nghĩa là mùa xuân sẽ còn mãi mãi, mùa xuân luôn vẫy gọi ta phía trước như trong câu thơ mà thi sĩ Bùi Giáng đã viết cách đây hơn nửa thể kỷ: Xin chào nhau giữa con đường/ Mùa xuân phía trước miên trường phía sau (Chào nguyên xuân).
Đỗ Anh Vũ| Báo Đại Đoàn kết
