Chủ đề là gì?
Chủ đề là vấn đề cơ bản, trung tâm, là phương diện chính yếu của đề tài được tác giả nêu lên, đặt ra qua nội dung cụ thể của tác phẩm văn học. Nói cách khác, chủ đề là những vấn đề được nhà văn tập trung soi rọi, tô đậm, nêu lên trong tác phẩm mà nhà văn cho là quan trọng nhất. Nếu đề tài giúp ta xác định: Tác phẩm viết về cái gì?, thì chủ đề lại giải đáp câu hỏi: Vấn đề cơ bản của tác phẩm là gì? Chủ đề và tư tưởng là hạt nhân cơ bản của nội dung của tác phẩm. Ví dụ: Cuộc sống cơ cực, bế tắc của người nông dân Việt Nam qua chính sách sưu thuế tàn bạo của bọn thực dân, phong kiến ở những năm 30 của thế kỷ XX là chủ đẻ của tiểu thuyết Tắt đèn (Ngô Tất Tố). Chủ đề của bài thơ Việt Bắc (Tố Hữu) là tình cảm quyến luyến mặn nồng giữa người cán bộ cách mạng và Việt Bắc ở giờ phút chia tay sau ngày kháng chiến chống Pháp thắng lợi. Nếu đề tài là một nhân tố tương ứng với đối tượng miêu tả của tác phẩm thì chủ đề lại là một bộ phận quan trọng của tác phẩm theo một chiều tư tưởng nhất định.Chủ đề tác phẩm nói lên chiều sâu tư tưởng, khả năng nắm bắt nhạy bén của nhà văn đối với những vấn đề của cuộc sống. Vì vậy, từ những đề tài cụ thể, rất bình thường, tác giả có thể nêu lên những chủ đề mang ý nghĩa khái quát to lớn, sâu sắc. Cùng với tư tưởng, chủ đề tạo ra tầm vóc của tác phẩm.
Chủ đề là thành phần cơ bản nội dung khái quát của tác phẩm. Nó được cụ thể hóa qua toàn bộ hình tượng tác phẩm, từ cốt truyện, nhân vật, hành động, lời nói, tư tưởng tình cảm của nhân vật trữ tình, của tác giả. Có thể cùng hướng tới miêu tả, khái quát một phạm vi đời sống nhưng trong tác phẩm của mình, mỗi nhà văn lại nêu ra, đề xuất những vấn đề khác nhau. Một tác phẩm thường có một chủ đề chính, song cũng có trường hợp có những tác phẩm có nhiều chủ đề. Ví dụ, Truyện Kiều của Nguyễn Du có chủ đề trung tâm là tiếng kêu xé lòng về quyền sống của con người bị chà đạp. Ngoài ra, còn có chủ đề lên án sự tác oai, tác quái của đồng tiền, lên án bộ mặt tàn bạo của giai cấp thống trị và ca ngợi những người anh hùng đấu tranh cho tự do.
Chủ đề có một vai trò rất quan trọng, nó thể hiện bản sắc tư duy, chiều sâu tư tưởng, khả năng thâm nhập vào bản chất đời sống của nhà văn. Chính nó đã bước đầu tạo ra tầm khái quát rộng lớn của tác phẩm đối với hiện thực xã hội, từ đó tác phẩm tác động sâu sắc vào nhận thức tư tưởng của người đọc.
Nói đến chủ đề của một tác phẩm văn học là nói tới vấn đề chính yếu, vấn đề quan trọng được nhà văn nêu lên trong tác phẩm. Khi nhà văn xác định đề tài cho tác phẩm cũng là lúc nhà văn tập trung suy nghĩ của mình nhằm làm sáng tỏ những vấn đề có ý nghĩa quan trọng nhất, những vấn đề luôn luôn ám ảnh. Nhà văn Gorki cho rằng: “Chủ đề là một ý tưởng nảy mầm trong vốn kinh nghiệm của tác giả, do cuộc sống mách bảo cho tác giả, nhưng vẫn còn ẩn náu trong cái vốn ấn tượng của anh ta dưới một dạng thức chưa hình thành và đòi hỏi phải được thể hiện trong những hình tượng, thúc đẩy tác giả tìm cách hình tượng hóa nó”. Nhận xét này của Gorki cho thấy, chủ đề của tác phẩm văn học nảy sinh từ cuộc sống và tác động mạnh vào tâm trí của nhà văn, thôi thúc nhà văn sáng tác.
Chủ đề văn học không bao giờ là một vấn đề đơn nhất. Nếu trong thực tại, bản chất con người đã là một tổng hòa của các quan hệ xã hội thì điều đó có nghĩa là bất cứ một vấn đề nào của nhân sinh cũng liên quan đến hàng loạt vấn đề phức tạp khác của quan hệ xã hội. Trong các chủ đề của tác phẩm, có thể phân ra chủ đề chính quán xuyến toàn tác phẩm và chủ đề phụ, cục bộ thể hiện qua các nhân vật hoặc tình tiết riêng lẻ. Trong đó, có thể nổi lên vài chủ đề có ý nghĩa trung tâm, quán xuyến toàn bộ tác phẩm. Ðó là chủ đề chính. Bên cạnh đó, có những chủ đề có ý nghĩa bộ phận, góp phần bổ sung, làm nổi bật chủ đề chính, được gọi là chủ đề phụ. Trong một tác phẩm, các chủ đề không có giá trị ngang nhau nên việc xác định đúng đắn chủ đề chính, chủ đề phụ sẽ góp phần quan trọng trong việc lí giải ý nghĩa của tác phẩm.
Ví dụ, chủ để chính trong tác phẩm Tắt đèn là mâu thuẫn giữa quyền sống của người dân quê và tính chất phát xít tàn bạo trong chính sách sưu thuế của bọn thực dân nửa phong kiến. Còn chủ đề phụ là lòng tham vô độ, đạo đức thối nát, sự ngu dốt và độc ác của bọn quan lại, chức dịch, phẩm chất tốt đẹp của người dân quê, số phận của phụ nữ và trẻ em. Lẫn lộn chủ đề chính phụ sẽ hạn chế việc lí giải nông cạn nội dung tác phẩm.
Khi chúng ta đề cập đến chủ đề của một cuốn sách, chúng ta đang nói về một ý tưởng, bài học hoặc thông điệp phổ quát xuyên suốt toàn bộ câu chuyện. Mỗi cuốn sách đều có một chủ đề và chúng ta thường thấy cùng một chủ đề trong nhiều cuốn sách. Một cuốn sách có nhiều chủ đề cũng là điều bình thường.
Một chủ đề có thể hiển thị theo một mẫu chẳng hạn như các ví dụ tái hiện về vẻ đẹp của sự đơn giản. Một chủ đề cũng có thể xuất hiện do kết quả của sự tích tụ giống như việc dần dần nhận ra rằng chiến tranh là bi kịch và không cao quý. Đó thường là một bài học mà chúng ta học được về cuộc sống hay con người.
Chúng ta có thể hiểu rõ hơn về chủ đề sách khi nghĩ về những câu chuyện mà chúng ta biết từ thời thơ ấu. Ví dụ, trong "Ba chú lợn con", chúng ta học được rằng không khôn ngoan khi chỉ ham việc nhẹ nhàng đem lại kết quả nhanh chóng (bằng cách xây một ngôi nhà rơm).
Làm thế nào bạn có thể tìm thấy một chủ đề trong sách?
Tìm chủ đề của một cuốn sách có thể khó khăn đối với một số học sinh vì chủ đề là thứ mà bạn tự xác định. Nó không phải là một cái gì đó bạn thấy được nêu bằng những từ đơn giản. Chủ đề là một thông điệp mà bạn rút ra khỏi cuốn sách, và nó được xác định bằng các biểu tượng hoặc một mô-típ liên tục xuất hiện và tái xuất hiện trong suốt tác phẩm.Để xác định chủ đề của một cuốn sách, hãy chọn một từ thể hiện chủ đề của cuốn sách của bạn. Cố gắng mở rộng từ đó thành một thông điệp về cuộc sống.
Các chủ đề văn học - 10 chủ đề phổ biến (không phải chủ đề duy nhất)
Trong khi có vô số chủ đề trong sách, chúng ta vẫn có thể nêu ra một số chủ đề là phổ biến nhất. Những chủ đề phổ biến này phổ biến giữa các tác giả và độc giả vì chúng là những trải nghiệm mà chúng ta có thể liên hệ.Để cung cấp cho bạn một số ý tưởng về việc tìm chủ đề của một cuốn sách, hãy khám phá một số chủ đề phổ biến nhất và khám phá ví dụ về những chủ đề đó trong các tác phẩm nổi tiếng. Tuy nhiên, hãy nhớ rằng các thông điệp trong bất kỳ tác phẩm văn học nào có thể đi sâu hơn nhiều so với điều này, nhưng ít nhất nó sẽ cung cấp cho bạn một điểm khởi đầu tốt.
1- Phán xét: Một trong những chủ đề phổ biến nhất là phán xét. Trong những cuốn sách này, một nhân vật bị đánh giá là khác biệt hoặc làm sai, cho dù hành vi vi phạm là có thật hay chỉ bị người khác coi là hành động sai trái. Trong số các tiểu thuyết cổ điển, bạn có thể thấy điều này trong "The Scarlet Letter" (Chữ A màu đỏ/Nét chữ màu đỏ), "The Hunchback of Notre Dame" (Thằng gù nhà thờ Đức Bà) và "To Kill a Mockingbird" (Giết con chim nhại). Như những câu chuyện này đã chứng minh, sự phán xét không phải lúc nào cũng công bằng.
2- Sinh tồn: Có điều gì đó hấp dẫn về một câu chuyện sinh tồn hay, trong đó các nhân vật chính phải vượt qua vô số khó khăn chỉ để sống thêm một ngày. Hầu như bất kỳ cuốn sách nào của Jack London đều thuộc thể loại này vì các nhân vật của ông thường chiến đấu với thiên nhiên. "Lord of the Flies" là một phần khác, trong đó sự sống và cái chết là những phần quan trọng của câu chuyện. "Congo" và "Công viên kỷ Jura" của Michael Crichton chắc chắn theo chủ đề này.
3- Hòa bình và chiến tranh : Sự mâu thuẫn giữa hòa bình và chiến tranh là một chủ đề phổ biến của các tác giả. Thông thường, các nhân vật bị cuốn vào sự hỗn loạn của xung đột trong khi hy vọng những ngày hòa bình sẽ đến hoặc hồi tưởng về cuộc sống tốt đẹp trước chiến tranh. Những cuốn sách như "Cuốn theo chiều gió" thể hiện thời gian trước, trong và sau chiến tranh, trong khi những cuốn khác tập trung vào chính thời gian chiến tranh. Chỉ một vài ví dụ bao gồm "All Quiet on the Western Front" (Phía Tây không có gì lạ) của Erich Maria Remarque, "The Boy in the Striped Pyjamas" (Cậu Bé Trong Bộ Pyjama Sọc) của John Boyne và "For Whom the Bell Tolls" (Chuông nguyện hồn ai) của Ernest Hemingway .
4- Tình yêu: Tình yêu là một chủ đề rất phổ biến trong văn học, và bạn sẽ tìm thấy vô số ví dụ về nó. Chúng còn vượt ra ngoài những tiểu thuyết lãng mạn hấp dẫn đó nữa. Đôi khi, nó thậm chí còn được đan xen với các chủ đề khác. Ví dụ như " Pride and Prejudice" (Kiêu hãnh và định kiến) của Jane Austen hoặc "Wuthering Heights" (Đồi gió hú) của Emily Bronte hoặc loạt phim "Chạng vạng" từ tiểu thuyết cùng tên của Stephenie Meyer .
5- Chủ nghĩa anh hùng: Cho dù đó là chủ nghĩa anh hùng giả dối hay những hành động anh hùng thực sự, bạn thường sẽ tìm thấy những giá trị mâu thuẫn trong những cuốn sách có chủ đề này. Chúng ta thấy nó khá thường xuyên trong văn học cổ điển của người Hy Lạp, mà "The Odyssey" (Ô-đi-xê) của Homer là một ví dụ hoàn hảo. Bạn cũng có thể tìm thấy nó trong những câu chuyện gần đây hơn như "Ba chàng lính ngự lâm" và "Người Hobbit ."
6- Thiện và ác: Sự chung sống giữa thiện và ác là một chủ đề phổ biến khác. Nó thường được tìm thấy cùng với nhiều chủ đề khác như chiến tranh, phán xét, và thậm chí cả tình yêu. Những cuốn sách như loạt phim "Harry Potter" và "Chúa tể những chiếc nhẫn" sử dụng điều này làm chủ đề trung tâm. Một ví dụ cổ điển khác là "The Lion, the Witch and the Wardrobe" (Sư tử, phù thủy và tủ quần áo của C. S. Lewis).
7- Vòng tròn cuộc sống: Quan niệm cho rằng cuộc sống bắt đầu bằng sự ra đời và kết thúc bằng cái chết không có gì mới đối với các tác giả — nhiều người đưa điều này vào chủ đề của các cuốn sách của họ. Một số có thể khám phá sự bất tử chẳng hạn như trong "Bức tranh của Dorian Gray". Những người khác, chẳng hạn như "Cái chết của Ivan Ilych" của Leo Tolstoy, khiến một nhân vật nhận ra rằng cái chết là không thể tránh khỏi hoặc "The Curious Case of Benjamin Button" (Dị nhân Benjamin) của F. Scott Fitzgerald, chủ đề cuộc sống bị đảo lộn hoàn toàn.
8- Đau khổ: Có đau khổ thể xác và đau khổ nội tâm, và cả hai đều là những chủ đề phổ biến, thường đan xen với những người khác. Một cuốn sách như "Tội ác và trừng phạt" của Fyodor Dostoevsky chứa đầy đau khổ cũng như cảm giác tội lỗi; "Oliver Twist" của Charles Dickens nhìn nhiều hơn vào nỗi đau thể xác của những đứa trẻ nghèo khó, sự bóc lột dã man đối với những người nô lệ và người nghèo.
9- Sự lừa dối: Chủ đề này cũng có thể có nhiều mặt. Lừa dối có thể là về mặt thể chất hoặc xã hội và tất cả chỉ là giữ bí mật với người khác. Ví dụ, chúng ta thấy nhiều lời nói dối trong " Cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn", và nhiều vở kịch của William Shakespeare tập trung vào sự lừa dối ở một mức độ nào đó. Bất kỳ cuốn tiểu thuyết bí ẩn nào cũng có một số kiểu lừa dối.
10- Đến tuổi trưởng thành không dễ dàng, đó là lý do tại sao rất nhiều cuốn sách dựa trên chủ đề "đến tuổi trưởng thành". Đây là một trong đó trẻ em hoặc thanh niên trưởng thành qua các sự kiện khác nhau và học được những bài học cuộc sống quý giá trong quá trình này. Những cuốn sách như "The Outsiders" (Những kẻ ngoài cuộc) và " The Catcher in the Rye" (Giết con chim nhại) sử dụng chủ đề này rất tốt.
Xem xét chủ đề một số tác phẩm trong văn học Việt Nam:
Có thể nêu lên một số chủ đề của các tác phẩm: Tắt đèn của Ngô Tất Tố- đau khổ, đấu tranh- tập trung phản ánh số phận bi thảm của người nông dân do chế độ sưu thuế, sự bóc lột tàn khốc trong xã hội thực dân nửa phong kiến. Chí phèo của Nam Cao – thiện và ác, Tình yêu- lại tập trung tô đậm vấn đề tha hóa, biến chất của một bộ phận nông dân và ước mơ làm người lương thiện của họ. Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du – đau khổ, chủ nghĩa anh hùng, tình yêu- nêu bật lên số phận bi kịch của người phụ nữ, những ước mơ vươn tới hạnh phúc, vấn đề đấu tranh để thực hiện tự do và công lí. Qua Vợ nhặt, Kim Lân – đau khổ, tình yêu, đấu tranh - đã phản ánh cuộc sống khốn khổ của nhân dân ta trong nạn đói khủng khiếp năm 1945 và tình cảm hướng về cách mạng của họ đồng thời nêu lên một vấn đề có ý nghĩa nhân bản sâu sắc: Ðó là cái tình trong cuộc sống đời thường của những người lao động trong một hoàn cảnh gần như hoàn toàn bế tắc. Trong Mùa lạc, Nguyễn Khải – tình yêu, lao động - quan tâm đến sự thay đổi số phận của những con người đã từng chịu nhiều bất hạnh trong xã hội cũ, nay đã tìm lại được niềm vui, hạnh phúc và chỗ đứng trong xã hội mới.Mối quan hệ giữa đề tài – chủ đề:
Chủ đề luôn được xây dựng từ một đề tài nhất định. Nói cách khác, chủ đề không phải là một cái gì bên trên, bên ngoài đề tài mà xuất phát từ ý đồ, từ những gợi ý của những hiện tượng cuộc sống cụ thể thông qua cái nhìn, quan niệm của nhà văn. Chủ đề thể hiện sự thống nhất hữu cơ giữa hiện thực khách quan và tư tưởng chủ quan của nhà văn. Vì vậy, cùng viết về một đề tài gần gũi, nhà văn vẫn nêu lên được những vấn đề sâu sắc khác nhau tùy thuộc vào tài năng, khả năng thâm nhập đời sống và lí tưởng thẩm mĩ của nhà văn.Đi vào một loại đề tài nhất định nào đó để sáng tác, bao giờ người viết cũng thấy có ý nghĩa từ thực tế đời sống, từ những chất liệu thực tế do mình tích lũy và thu lượm được, đem khái quát lên thành những vấn đề cơ bản. Thông qua những vấn đề cơ bản đó người viết định ký gửi, truyền đạt một điều gì và trong nhiều trường hợp tác phẩm chính là sự thực hiện cụ thể của chủ đề trong quá trình sáng tác bằng những hình tượng sinh động. Chủ đề là một nhân tố khái quát, chủ đề không chỉ là chất liệu trực tiếp mà còn được thể hiện thông qua những chất liệu trực tiếp. Khi đi vào phân tích tác phẩm, có thể có những trường hợp cách khai thác chủ đề của người phân tích không giống nhau tùy theo quan điểm tư tưởng và trình độ nhận thức của từng người. Lê Bá Hán quan niệm: “Nói chủ đề là vấn đề cơ bản được đặt ra trong tác phẩm, nhưng chủ đề phải được toát lên từ hiện thực trực tiếp, từ hệ thống tính cách thì mới có sức mạnh. Chủ đề sẽ kém tác dụng khi nó chỉ là những vấn đề được phát biểu trực tiếp như một chủ định có trước và người viết lấy hình tượng chắp vá để chứng minh cho luận điểm của mình”.
Từ đề tài về các cô gái giang hồ trong xã hội cũ, các nhà văn có thể nêu lên những chủ đề không giống nhau. Có thể thấy rõ điều này qua những bài thơ chữ Hán của Nguyễn Du, Lời kĩ nữ của Xuân Diệu; Ðời mưa gió của Nhất Linh và Khái Hưng; Tiếng hát sông Hương của Tố Hữu…
Từ đề tài về miếng ăn, nhiều tác giả đã đặt ra những vấn đề rất khác nhau: Ngô Tất Tố tiếp cận với miếng ăn như một điều kiện để tồn tại (Làm no), Nam Cao nêu lên những vấn đề về nhân cách (Một bửa no, Tư cách mỏ, Trẻ con không được ăn thịt chó, Sú vơ nia, Sống mòn….); Nguyễn Tuân lại chú trọng đến miếng ăn như một giá trị văn hóa, nghệ thuật của dân tộc ( Giò lụa, Hương cuội, Chén trà trong sương sớm, Phở, Cốm…) …Trần Ðăng Khoa nhận xét về vấn đề miếng ăn, vấn đề cơm áo trong tác phẩm Nam Cao có lẽ chưa thực xác đáng và thấu đáo: “Văn chương của Nam Cao cũng rất gần với văn chương của Tsêkhôp, Lỗ Tấn nhưng khoảng cách tầm cỡ thì hình như vẫn còn xa nhau lắm. Sở dĩ có cái khoảng cách ấy cũng là vì ở chỗ, Lỗ Tấn và Tsêkhốp quan tâm đến nỗi đau ở cõi tinh thần còn Nam Cao lại để tâm trí đến cái bụng (Tào VĂn Ân nhấn mạnh). Ðọc ông ấy, trang nào cũng thấy đói. Mà văn học chỉ luẩn quẩn xung quanh miếng ăn, cũng khó mà lớn được” (Chân dung và đối thoại)
Trong mối quan hệ giữa chủ đề và đề tài thì bao giờ chủ đề cũng phải được xây dựng từ một đề tài nhất định. Từ một đề tài có thể đề xuất nhiều chủ đề khác nhau. Người ta có thể bắt gặp qua nhiều sáng tác văn học hiện tượng giống nhau và trùng lặp về đề tài, nhưng ít có sự giống nhau về chủ đề. Sự gần gũi về chủ đề giữa hai tác phẩm cụ thể đòi hỏi sự giống nhau cơ bản trên nhiều phương diện. Muốn có những chủ đề gần gũi thì trước hết hai tác phẩm phải cùng xuất hiện từ một đề tài. Ví dụ, chủ đề tiểu thuyết Tắt đèn của Ngô Tất Tố rất gần gũi với chủ đề tiểu thuyết Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan. Cả hai nhà văn này đều viết về nông thôn, phản ánh sinh hoạt của những người nông dân nghèo khổ. Cả hai đều cùng đứng trên lập trường dân chủ tiến bộ để phản ánh và phê phán hiện thực đen tối của xã hội.
Trên cơ sở một đề tài gần nhau có thể phát huy những chủ đề sâu sắc khác nhau. Chủ đề gắn bó với đề tài nhưng nhiều khi nó vượt qua những giới hạn của những đề tài cụ thể mà nêu lên những vấn đề khái quát, rộng lớn hơn. Không nên nghĩ rằng viết về đề tài nông dân, công nhân, trí thức, … Những tác phẩm văn học lớn, bên cạnh việc phản ánh những nội dung lịch sử cụ thể, bao giờ cũng từ đó, nêu lên những vấn đề chung có ý nghĩa khái quát về thân phận, nỗi đau, hạnh phúc của con người. Vì vậy, không nên hạn chế ý nghĩa của chủ đề trong phạm vi đề tài xác định.
Như vây, chủ đề là vấn đề cơ bản, vấn đề trung tâm được tác giả nêu lên để giải quyết trong tác phẩm. Nó không phải là một vấn đề đơn nhất, có nhiều tác phẩm chứa đựng cả một hệ chủ đề với chủ đề chính và chủ đề phụ.
