Trong tùy bút “Người lái đò sông Đà”, nhà văn Nguyễn Tuân đã miêu tả sông Đà: “Tiếng thác nước nghe như là oán trách gì, rồi lại như là van xin, rồi lại như là khiêu khích, giọng gằn mà chế nhạo. Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn rừng vầu tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng. Tới cái thác rồi. Ngoặt khúc sông lượn, thấy sóng bọt đã trắng xóa cả một chân trời đá.
Nhưng cũng có khi lại: “Hình như khi mà ta đã quen đọc bản đồ sông núi, thì mỗi lúc ngồi tàu bay trên chiều cao mà nhìn xuống đất nước Tổ Quốc bao la, càng thấy quen thuộc với từng nét sông trải ra trên đại dương đá lờ lờ bóng mây dưới chân mình. Con sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân.”
(Nguyễn Tuân – Ngữ văn 12, tập một, NXB Giáo dục, 2015)
Cảm nhận hình tượng sông Đà qua hai đoạn trích trên, từ đó nhận xét tính chất độc đáo của dòng sông dưới ngòi bút tài hoa của nhà văn Nguyễn Tuân.
Bài viết
Nói đến các dòng sông, thì đó là nơi kí thác cho biết bao tâm hồn của biết bao thi sĩ. Hoàng Cầm đã hát về sông Đuống “nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kì”, Văn Cao hát về sông Lô với một điệu hồn hùng tráng và mãnh liệt, còn Hoàng Phủ Ngọc Tường lại hát về sông Hương với một điệu hồn êm dịu. Và một nhà văn độc đáo như Nguyễn Tuân cũng hát - hát “khúc hùng ca” về sông Đà bằng tất cả sự hiểu biết và tâm tư của mình. Trong “lời ca” được soạn lên từ nhà văn cá tính ấy, hình tượng con sông Đà vừa hung bạo, vừa trữ tình với những nét tính cách khác nhau được Nguyễn Tuân tái hiện bằng một thế giới ngôn từ vô cùng sống động trong “Người lái đò sông Đà”. Ở đó hình ảnh con sông Đà hiện lên ấn tượng với thác nước cuồng nộ và dòng chảy trữ tình từ trên cao nhìn xuống.
“Sông Đà” là thành tựu nghệ thuật đẹp đẽ mà Nguyễn Tuân đã thu hoạch được trong chuyến đi gian khổ tới miền Tây Bắc rộng lớn, hoang vu nhưng ẩn chứa nhiều vẻ đẹp hoang dại, kì bí của thiên nhiên. Ông đã tìm thấy trong sương khói Tây Bắc ẩn hiện lên chất vàng của thiên nhiên nơi đây, và thứ “vàng mười” đã qua thử lửa của tâm hồn con người Tây Bắc. Vẻ đẹp ấy hội tụ và tỏa sáng trong “Người lái đò Sông Đà” tác phẩm được viết và in trong tập “Sông Đà”, năm 1960.
Trong tùy bút “Người lái đò sông Đà”, Nguyễn Tuân đã sáng tạo hình tượng con sông Đà không phải là một thiên nhiên vô tri, vô giác mà là một sinh thể sống động, không chỉ là “một thế giới sống mà còn là một thế giới biết nói”. Hình tượng con sông Đà hiện lên với hai nét tính cách nổi bật hung bạo và trữ tình được Nguyễn Tuân nói đến với tất cả tình yêu quê hương, sông núi đất nước mình.
Nếu ví “Người lái đò sông Đà” của Nguyên Tuân là một quần thể thì sự hung bạo của con sông Đà chính là kẻ thù số một hung tợn, sẵn sàng nuốt chửng người lái Đò trên sông, sẵn sàng tiêu diệt bất cứ ai đi ngang qua những quãng sông đầy cạm bẫy. Và sự hung bạo ấy, như một “thứ lửa” thử thách lòng người, thử thách ý chí sự thông minh của con người. Tính chất hung bạo của con sông Đà có lẽ không chỉ nằm ở “cảnh đá bờ sông dựng vách thành”; “những quãng ghềnh Hát Loóng”, “những cái hút nước”, mà có lẽ hùng vĩ nhất, hung bạo nhất là quãng thác đá sông Đà. Nhà văn Nguyễn Tuân đã cảm nhận bằng trực quan của thính giác và bắt trọn thứ âm thanh của thiên nhiên nơi đây: “Tiếng thác nước nghe như là oán trách gì, rồi lại như là van xin, rồi lại như là khiêu khích, giọng gằn mà chế nhạo. Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn rừng vầu tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng. Tới cái thác rồi. Ngoặt khúc sông lượn, thấy sóng bọt đã trắng xóa cả một chân trời đá”.
Với tài năng của một “bậc thầy ngôn ngữ”, Nguyễn Tuân đã bày ra trước mắt chúng ta một “bữa tiệc ngôn từ” độc đáo, thú vị đầy hấp dẫn. Với vốn kiến thức phong phú và tinh tế Nguyễn Tuân đã nhìn ngắm và cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên với những nét chạm khắc mới lạ. Nguyễn Tuân đã không chỉ miêu tả sự hung bạo, dữ dằn của sóng nước Đà giang qua cảm nhận của thính giác, ông còn miêu tả trạng thái của sông Đà với đầy đủ các cung bậc cảm xúc, thái độ, tâm trạng con người. Tiếng nước thác nghe như là “oán trách”; “van xin”, “khiêu khích” giọng gằn và chế nhạo” đủ mọi sắc thái của nước được nhân hóa lên như một sinh thể thực thụ, có suy nghĩ, có linh hồn đang giận dữ gào thét. Dòng Đà giang trở thành một dòng tâm hồn, tiếng nước kia trở thành tiếng nói hay chính là phương tiện giao tiếp chủ yếu của con sông. Con sông cũng mang một tâm hồn đa cảm nhưng vẫn đầy thách thức như kẻ thù số một của con người. Những từ ngữ gợi tả âm thanh theo một cung bậc tăng dần cả về sắc thái cảm xúc lẫn âm lượng để vừa miêu tả sống động sự hung bạo của dòng sông, vừa gợi tả khoảng cách ngắn dần giữa người quan sát với thác sông Đà. Mặt khác, đây cũng là cách để tác giả gây cho người đọc sự tò mò hứng thú đẩy tần số cảm giác lên cao.
“Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu rừng tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng”. Đặc sắc nhất trong âm thanh tiếng thác có lẽ không dừng ở âm điệu tạo nên cái hãi hùng, hồi hộp mà nó còn đến từ những câu văn đầy ắp những hình ảnh dữ dội: “Hàng ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu, rừng tre nứa đổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng”. Nhà văn đã thể hiện sự tài hoa trong việc liên tưởng và cộng hưởng âm thanh, đặt những hình ảnh tương phản trong một liên tưởng đầy bất ngờ và thú vị: lấy lửa tả nước, lấy rừng tả sông. Qua so sánh tiếng thác đá sông Đà được hiện lên như những âm thanh man rợ, bản năng của loài động vật hung dữ đang cuồng loạn tìm lối thoát thân. Nguyễn Tuân đã miêu tả một cảnh tượng thác hết sức hùng vĩ, lôi cuốn nhưng nguy hiểm vô cùng. Lần đầu tiên ta bắt gặp trong thơ văn có người dùng sức lửa để diễn tả sức nước, hai nguyên tố có sức hủy diệt lớn lại tương khắc với nhau giờ đây lại đặt trong một tương quan. Điều đó có lẽ chỉ có thể bắt gặp trong văn của một “bậc kì tài ngôn ngữ” như Nguyễn Tuân.
Và khi vượt qua cái thác con người say sưa cảm nhận thiên nhiên với “bọt tung trắng xóa cả một chân trời đá”. Có thể nói dòng sông Đà biến mình thành một sinh thể dữ dằn, gào thét trong những âm thanh cuồng nộ, ghê sợ để trấn áp con người, để thử thách sự kiên định, tay lái ra hoa của những người lái đò khi qua những quãng sông này. Để rồi khi đọc những dòng này, ta tưởng như “Nguyễn Tuân đã để thơ lên núi rừng Tây Bắc, lên sóng nước sông Đà” để tạo nên một áng văn xuôi tràn trề cảm xúc, tràn trề sinh lực về thiên nhiên sông nước Đà giang.
Leonid Leonov từng nhận định: “Một tác phẩm phải là một phát minh về hình thức, một khám phá về nội dung”. Bên cạnh vẻ đẹp hùng vĩ của con sông, ở một góc độ khác, Nguyễn Tuân đã phát hiện ra chất trữ tình, thơ mộng của dòng sông này, sông Đà tạo nên chất men say cho cuộc sống của con người Tây Bắc. Từ nhiều góc nhìn khác nhau, Nguyễn Tuân đã có những phát hiện mới mẻ, độc đáo thi vị, yên ả của con sông này. Qua bao thác ghềnh, sông Đà trở nên mềm mại, uyển chuyển hơn. Đó là sông Đà được miêu tả bằng ấn tượng của thị giác với dòng chảy thướt tha, yêu kiều: “Hình như khi mà ta đã quen đọc bản đồ sông núi, thì mỗi lúc ngồi tàu bay trên chiều cao mà nhìn xuống đất nước Tổ Quốc bao la, càng thấy quen thuộc với từng nét sông trải ra trên đại dương đá lờ lờ bóng mây dưới chân mình. Con sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi mèo đốt nương xuân”.
Vẻ đẹp trữ tình của sông Đà qua ống kính của Nguyễn Tuân được hiện lên với nhiều góc độ khác nhau. Từ trên tàu bay nhìn xuống, Tây Bắc như người thiếu nữ duyên dáng, yêu kiều mà sông Đà chính là áng tóc mềm mượt của người thiếu nữ đang khao khát thanh xuân này. Nguyễn Tuân đã nhìn thấy dòng chảy uốn lượn của con sông Đà tựa như một áng tóc trữ tình tuôn dài vắt ngang qua núi rừng hùng vĩ. Đẹp lắm! Duyên dáng lắm! Nhà văn đã dùng một câu văn dài hơi, hạn chế ngắt quãng để gợi tả độ dài của sông Đà và mái tóc của người thiếu nữ. Đồng thời sử dụng từ ngữ gợi tả cái dòng chảy êm đềm của sông Đà mang cái linh hồn của Tây Bắc, “Con sông Đà tuôn dài, tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc cuồn cuộn mùi khói mèo đốt nương xuân”. Điệp ngữ “tuôn dài” cùng nhịp văn mềm mại như ru tạo nên vẻ đẹp uyển chuyển, thướt tha của dòng sông. Phép so sánh dòng sông như một “áng tóc trữ tình” là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo. Phép so sánh đầy chất thơ, chất họa chẳng những phô ra được vẻ đẹp dịu dàng, duyên dáng, kiêu sa kiều diễm của dòng sông Đà mà còn bộc lộ chất phong tình, lãng mạn của người nghệ sĩ. Dòng Đà giang giờ đây tựa như một nàng thiếu nữ xuân sắc đang buông hờ mái tóc làm duyên, làm dáng giữa mùa hoa ban, hoa gạo dưới vẻ đẹp bồng bềnh của mây khói. Thần sắc của thiên nhiên nơi đây được Nguyễn Tuân miêu tả với vẻ đẹp rất riêng, rất lạ, rất thơ. Khói núi Mèo đốt nương mỗi khi Tết đến cũng khiến người ta nao lòng đến lạ. Tây Bắc muôn đời vẫn đẹp, sông Đà hung bạo đến đâu cũng có lúc kiều diễm như cô gái trẻ bùng cháy sức xuân trong khoảnh khắc thanh xuân. Bao nhiêu vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình quyến rũ của đất trời đã ùa về thức dậy trong những câu văn của Nguyễn Tuân – “Người thợ kim hoàn của chữ” (Hoài Thanh).
Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đánh giá về sự thành công của Sông Đà trong sự nghiệp cầm bút của Nguyễn Tuân rằng: “Nguyễn Tuân đã tạo ra một Sông Đà không phải là thiên nhiên vô tri, vô giác, mà là một sinh thể có hoạt động, có tính cách, có tâm trạng hẳn hoi và khá phức tạp”, điều đó đã chứng minh cho tính chất độc đáo của sông Đà khi mang trong mình hai nét tính cách đối lập “hung bạo” và “trữ tình”. Là dòng sông, khi là thứ kẻ thù mang diện mạo và tâm địa như thứ kẻ thù số một, đồng thời cũng là “người bạn cố nhân” với Nguyễn Tuân.
Nhà văn Tuốc-ghê-nhiep từng khẳng định: “Cái quan trọng trong một tài năng văn học tôi nghĩ là tiếng nói của riêng mình không thể tìm trong cổ họng của bất kì người nào khác”, bởi lẽ “phong cách là người’’. Nguyễn Tuân là nhà văn có một phong cách độc đáo. Sự độc đáo ấy có lẽ xuất phát từ tính cách, con người của ông, tất cả được gói gọn trong một chữ “ngông”. Cái ngông ấy không cho phép ông viết về những thứ cũ kĩ rồi xào nấu chúng lại. Nguyễn Tuân luôn tìm kiếm cái vẻ đẹp ẩn sâu, khuất lấp “Khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo ra những gì chưa có” (Nam Cao). Những tư tưởng mới mẻ kết hợp với một vốn kiến thức sâu rộng và uyên bác Nguyễn Tuân đã dựng cho mình một thế đứng vững chắc ngạo nghễ trên thi đàn văn học Việt Nam. Những trang văn của ông thấm đượm linh hồn quê hương, sự giàu có của của tiếng nói dân tộc Việt. Và ở đó chất chứa một trái tim, bầu máu nóng luôn yêu quý và trân trọng quê hương xứ sở. Nếu không có một tình yêu đất nước tha thiết, ông không thể cảm nhật hết vẻ đẹp tinh tế trước thiên nhiên sông Đà để rồi làm nên những áng văn chương bất tử, sống mãi trong lòng người đọc hôm nay và mai sau.
“Nội dung của một tác phẩm nghệ thuật chở nhiều ít mặc sức, nhưng nếu không có những bơi chèo nghệ thuật thì con thuyền nội dung sẽ đứng im bất động”. Để miêu tả vẻ đẹp của dòng sông Đà Nguyễn Tuân đã khéo léo lẩy ngòi bút trên trang giấy, kết hợp và sử dụng đa dạng nhiều thủ pháp nghệ thuật độc đáo. Điều đó không chỉ bắt nguồn từ phong cách Nguyễn Tuân mà tạo nên từ vốn tri thức phong phú, hiểu biết về nhiều lĩnh vực của nhà văn. Ông đã dành nhiều công sức và tâm huyết để miêu tả và làm hiện lên những vẻ đẹp khác nhau của thiên nhiên núi rừng Tây Bắc. Bên cạnh ấy, nhà văn đã vận dụng tối đa các giác quan để miêu tả sông Đà một cách chân thực và hoàn mĩ nhất. Với cách sử dụng ngôn từ linh hoạt, kho từ vựng phong phú, nhân hóa mới mẻ độc đáo cùng những liên tưởng thú vị, nhà văn cũng đã thể hiện sự điêu luyện, tài hoa của mình. Để từ đó giúp cho người đẹp thêm yêu mến đắm say trước những trang viết của mình.
Trần Ngọc
---
Xem thêm: Người lái đò sông Đà - Nguyễn Tuân
Nhưng cũng có khi lại: “Hình như khi mà ta đã quen đọc bản đồ sông núi, thì mỗi lúc ngồi tàu bay trên chiều cao mà nhìn xuống đất nước Tổ Quốc bao la, càng thấy quen thuộc với từng nét sông trải ra trên đại dương đá lờ lờ bóng mây dưới chân mình. Con sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân.”
(Nguyễn Tuân – Ngữ văn 12, tập một, NXB Giáo dục, 2015)
Cảm nhận hình tượng sông Đà qua hai đoạn trích trên, từ đó nhận xét tính chất độc đáo của dòng sông dưới ngòi bút tài hoa của nhà văn Nguyễn Tuân.
Bài viết
Nói đến các dòng sông, thì đó là nơi kí thác cho biết bao tâm hồn của biết bao thi sĩ. Hoàng Cầm đã hát về sông Đuống “nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kì”, Văn Cao hát về sông Lô với một điệu hồn hùng tráng và mãnh liệt, còn Hoàng Phủ Ngọc Tường lại hát về sông Hương với một điệu hồn êm dịu. Và một nhà văn độc đáo như Nguyễn Tuân cũng hát - hát “khúc hùng ca” về sông Đà bằng tất cả sự hiểu biết và tâm tư của mình. Trong “lời ca” được soạn lên từ nhà văn cá tính ấy, hình tượng con sông Đà vừa hung bạo, vừa trữ tình với những nét tính cách khác nhau được Nguyễn Tuân tái hiện bằng một thế giới ngôn từ vô cùng sống động trong “Người lái đò sông Đà”. Ở đó hình ảnh con sông Đà hiện lên ấn tượng với thác nước cuồng nộ và dòng chảy trữ tình từ trên cao nhìn xuống.
“Sông Đà” là thành tựu nghệ thuật đẹp đẽ mà Nguyễn Tuân đã thu hoạch được trong chuyến đi gian khổ tới miền Tây Bắc rộng lớn, hoang vu nhưng ẩn chứa nhiều vẻ đẹp hoang dại, kì bí của thiên nhiên. Ông đã tìm thấy trong sương khói Tây Bắc ẩn hiện lên chất vàng của thiên nhiên nơi đây, và thứ “vàng mười” đã qua thử lửa của tâm hồn con người Tây Bắc. Vẻ đẹp ấy hội tụ và tỏa sáng trong “Người lái đò Sông Đà” tác phẩm được viết và in trong tập “Sông Đà”, năm 1960.
Trong tùy bút “Người lái đò sông Đà”, Nguyễn Tuân đã sáng tạo hình tượng con sông Đà không phải là một thiên nhiên vô tri, vô giác mà là một sinh thể sống động, không chỉ là “một thế giới sống mà còn là một thế giới biết nói”. Hình tượng con sông Đà hiện lên với hai nét tính cách nổi bật hung bạo và trữ tình được Nguyễn Tuân nói đến với tất cả tình yêu quê hương, sông núi đất nước mình.
Nếu ví “Người lái đò sông Đà” của Nguyên Tuân là một quần thể thì sự hung bạo của con sông Đà chính là kẻ thù số một hung tợn, sẵn sàng nuốt chửng người lái Đò trên sông, sẵn sàng tiêu diệt bất cứ ai đi ngang qua những quãng sông đầy cạm bẫy. Và sự hung bạo ấy, như một “thứ lửa” thử thách lòng người, thử thách ý chí sự thông minh của con người. Tính chất hung bạo của con sông Đà có lẽ không chỉ nằm ở “cảnh đá bờ sông dựng vách thành”; “những quãng ghềnh Hát Loóng”, “những cái hút nước”, mà có lẽ hùng vĩ nhất, hung bạo nhất là quãng thác đá sông Đà. Nhà văn Nguyễn Tuân đã cảm nhận bằng trực quan của thính giác và bắt trọn thứ âm thanh của thiên nhiên nơi đây: “Tiếng thác nước nghe như là oán trách gì, rồi lại như là van xin, rồi lại như là khiêu khích, giọng gằn mà chế nhạo. Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn rừng vầu tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng. Tới cái thác rồi. Ngoặt khúc sông lượn, thấy sóng bọt đã trắng xóa cả một chân trời đá”.
Với tài năng của một “bậc thầy ngôn ngữ”, Nguyễn Tuân đã bày ra trước mắt chúng ta một “bữa tiệc ngôn từ” độc đáo, thú vị đầy hấp dẫn. Với vốn kiến thức phong phú và tinh tế Nguyễn Tuân đã nhìn ngắm và cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên với những nét chạm khắc mới lạ. Nguyễn Tuân đã không chỉ miêu tả sự hung bạo, dữ dằn của sóng nước Đà giang qua cảm nhận của thính giác, ông còn miêu tả trạng thái của sông Đà với đầy đủ các cung bậc cảm xúc, thái độ, tâm trạng con người. Tiếng nước thác nghe như là “oán trách”; “van xin”, “khiêu khích” giọng gằn và chế nhạo” đủ mọi sắc thái của nước được nhân hóa lên như một sinh thể thực thụ, có suy nghĩ, có linh hồn đang giận dữ gào thét. Dòng Đà giang trở thành một dòng tâm hồn, tiếng nước kia trở thành tiếng nói hay chính là phương tiện giao tiếp chủ yếu của con sông. Con sông cũng mang một tâm hồn đa cảm nhưng vẫn đầy thách thức như kẻ thù số một của con người. Những từ ngữ gợi tả âm thanh theo một cung bậc tăng dần cả về sắc thái cảm xúc lẫn âm lượng để vừa miêu tả sống động sự hung bạo của dòng sông, vừa gợi tả khoảng cách ngắn dần giữa người quan sát với thác sông Đà. Mặt khác, đây cũng là cách để tác giả gây cho người đọc sự tò mò hứng thú đẩy tần số cảm giác lên cao.
“Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu rừng tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng”. Đặc sắc nhất trong âm thanh tiếng thác có lẽ không dừng ở âm điệu tạo nên cái hãi hùng, hồi hộp mà nó còn đến từ những câu văn đầy ắp những hình ảnh dữ dội: “Hàng ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu, rừng tre nứa đổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng”. Nhà văn đã thể hiện sự tài hoa trong việc liên tưởng và cộng hưởng âm thanh, đặt những hình ảnh tương phản trong một liên tưởng đầy bất ngờ và thú vị: lấy lửa tả nước, lấy rừng tả sông. Qua so sánh tiếng thác đá sông Đà được hiện lên như những âm thanh man rợ, bản năng của loài động vật hung dữ đang cuồng loạn tìm lối thoát thân. Nguyễn Tuân đã miêu tả một cảnh tượng thác hết sức hùng vĩ, lôi cuốn nhưng nguy hiểm vô cùng. Lần đầu tiên ta bắt gặp trong thơ văn có người dùng sức lửa để diễn tả sức nước, hai nguyên tố có sức hủy diệt lớn lại tương khắc với nhau giờ đây lại đặt trong một tương quan. Điều đó có lẽ chỉ có thể bắt gặp trong văn của một “bậc kì tài ngôn ngữ” như Nguyễn Tuân.
Và khi vượt qua cái thác con người say sưa cảm nhận thiên nhiên với “bọt tung trắng xóa cả một chân trời đá”. Có thể nói dòng sông Đà biến mình thành một sinh thể dữ dằn, gào thét trong những âm thanh cuồng nộ, ghê sợ để trấn áp con người, để thử thách sự kiên định, tay lái ra hoa của những người lái đò khi qua những quãng sông này. Để rồi khi đọc những dòng này, ta tưởng như “Nguyễn Tuân đã để thơ lên núi rừng Tây Bắc, lên sóng nước sông Đà” để tạo nên một áng văn xuôi tràn trề cảm xúc, tràn trề sinh lực về thiên nhiên sông nước Đà giang.
Leonid Leonov từng nhận định: “Một tác phẩm phải là một phát minh về hình thức, một khám phá về nội dung”. Bên cạnh vẻ đẹp hùng vĩ của con sông, ở một góc độ khác, Nguyễn Tuân đã phát hiện ra chất trữ tình, thơ mộng của dòng sông này, sông Đà tạo nên chất men say cho cuộc sống của con người Tây Bắc. Từ nhiều góc nhìn khác nhau, Nguyễn Tuân đã có những phát hiện mới mẻ, độc đáo thi vị, yên ả của con sông này. Qua bao thác ghềnh, sông Đà trở nên mềm mại, uyển chuyển hơn. Đó là sông Đà được miêu tả bằng ấn tượng của thị giác với dòng chảy thướt tha, yêu kiều: “Hình như khi mà ta đã quen đọc bản đồ sông núi, thì mỗi lúc ngồi tàu bay trên chiều cao mà nhìn xuống đất nước Tổ Quốc bao la, càng thấy quen thuộc với từng nét sông trải ra trên đại dương đá lờ lờ bóng mây dưới chân mình. Con sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi mèo đốt nương xuân”.
Vẻ đẹp trữ tình của sông Đà qua ống kính của Nguyễn Tuân được hiện lên với nhiều góc độ khác nhau. Từ trên tàu bay nhìn xuống, Tây Bắc như người thiếu nữ duyên dáng, yêu kiều mà sông Đà chính là áng tóc mềm mượt của người thiếu nữ đang khao khát thanh xuân này. Nguyễn Tuân đã nhìn thấy dòng chảy uốn lượn của con sông Đà tựa như một áng tóc trữ tình tuôn dài vắt ngang qua núi rừng hùng vĩ. Đẹp lắm! Duyên dáng lắm! Nhà văn đã dùng một câu văn dài hơi, hạn chế ngắt quãng để gợi tả độ dài của sông Đà và mái tóc của người thiếu nữ. Đồng thời sử dụng từ ngữ gợi tả cái dòng chảy êm đềm của sông Đà mang cái linh hồn của Tây Bắc, “Con sông Đà tuôn dài, tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc cuồn cuộn mùi khói mèo đốt nương xuân”. Điệp ngữ “tuôn dài” cùng nhịp văn mềm mại như ru tạo nên vẻ đẹp uyển chuyển, thướt tha của dòng sông. Phép so sánh dòng sông như một “áng tóc trữ tình” là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo. Phép so sánh đầy chất thơ, chất họa chẳng những phô ra được vẻ đẹp dịu dàng, duyên dáng, kiêu sa kiều diễm của dòng sông Đà mà còn bộc lộ chất phong tình, lãng mạn của người nghệ sĩ. Dòng Đà giang giờ đây tựa như một nàng thiếu nữ xuân sắc đang buông hờ mái tóc làm duyên, làm dáng giữa mùa hoa ban, hoa gạo dưới vẻ đẹp bồng bềnh của mây khói. Thần sắc của thiên nhiên nơi đây được Nguyễn Tuân miêu tả với vẻ đẹp rất riêng, rất lạ, rất thơ. Khói núi Mèo đốt nương mỗi khi Tết đến cũng khiến người ta nao lòng đến lạ. Tây Bắc muôn đời vẫn đẹp, sông Đà hung bạo đến đâu cũng có lúc kiều diễm như cô gái trẻ bùng cháy sức xuân trong khoảnh khắc thanh xuân. Bao nhiêu vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình quyến rũ của đất trời đã ùa về thức dậy trong những câu văn của Nguyễn Tuân – “Người thợ kim hoàn của chữ” (Hoài Thanh).
Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đánh giá về sự thành công của Sông Đà trong sự nghiệp cầm bút của Nguyễn Tuân rằng: “Nguyễn Tuân đã tạo ra một Sông Đà không phải là thiên nhiên vô tri, vô giác, mà là một sinh thể có hoạt động, có tính cách, có tâm trạng hẳn hoi và khá phức tạp”, điều đó đã chứng minh cho tính chất độc đáo của sông Đà khi mang trong mình hai nét tính cách đối lập “hung bạo” và “trữ tình”. Là dòng sông, khi là thứ kẻ thù mang diện mạo và tâm địa như thứ kẻ thù số một, đồng thời cũng là “người bạn cố nhân” với Nguyễn Tuân.
Nhà văn Tuốc-ghê-nhiep từng khẳng định: “Cái quan trọng trong một tài năng văn học tôi nghĩ là tiếng nói của riêng mình không thể tìm trong cổ họng của bất kì người nào khác”, bởi lẽ “phong cách là người’’. Nguyễn Tuân là nhà văn có một phong cách độc đáo. Sự độc đáo ấy có lẽ xuất phát từ tính cách, con người của ông, tất cả được gói gọn trong một chữ “ngông”. Cái ngông ấy không cho phép ông viết về những thứ cũ kĩ rồi xào nấu chúng lại. Nguyễn Tuân luôn tìm kiếm cái vẻ đẹp ẩn sâu, khuất lấp “Khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo ra những gì chưa có” (Nam Cao). Những tư tưởng mới mẻ kết hợp với một vốn kiến thức sâu rộng và uyên bác Nguyễn Tuân đã dựng cho mình một thế đứng vững chắc ngạo nghễ trên thi đàn văn học Việt Nam. Những trang văn của ông thấm đượm linh hồn quê hương, sự giàu có của của tiếng nói dân tộc Việt. Và ở đó chất chứa một trái tim, bầu máu nóng luôn yêu quý và trân trọng quê hương xứ sở. Nếu không có một tình yêu đất nước tha thiết, ông không thể cảm nhật hết vẻ đẹp tinh tế trước thiên nhiên sông Đà để rồi làm nên những áng văn chương bất tử, sống mãi trong lòng người đọc hôm nay và mai sau.
“Nội dung của một tác phẩm nghệ thuật chở nhiều ít mặc sức, nhưng nếu không có những bơi chèo nghệ thuật thì con thuyền nội dung sẽ đứng im bất động”. Để miêu tả vẻ đẹp của dòng sông Đà Nguyễn Tuân đã khéo léo lẩy ngòi bút trên trang giấy, kết hợp và sử dụng đa dạng nhiều thủ pháp nghệ thuật độc đáo. Điều đó không chỉ bắt nguồn từ phong cách Nguyễn Tuân mà tạo nên từ vốn tri thức phong phú, hiểu biết về nhiều lĩnh vực của nhà văn. Ông đã dành nhiều công sức và tâm huyết để miêu tả và làm hiện lên những vẻ đẹp khác nhau của thiên nhiên núi rừng Tây Bắc. Bên cạnh ấy, nhà văn đã vận dụng tối đa các giác quan để miêu tả sông Đà một cách chân thực và hoàn mĩ nhất. Với cách sử dụng ngôn từ linh hoạt, kho từ vựng phong phú, nhân hóa mới mẻ độc đáo cùng những liên tưởng thú vị, nhà văn cũng đã thể hiện sự điêu luyện, tài hoa của mình. Để từ đó giúp cho người đẹp thêm yêu mến đắm say trước những trang viết của mình.
Trần Ngọc
---
Xem thêm: Người lái đò sông Đà - Nguyễn Tuân
