Có lẽ rằng trong các thể loại văn học, không thể loại nào mà người ta có thể bộc lộ những cảm xúc được tài tình, hàm súc và tập trung như ở trong thơ, và làm thơ từ muôn đời nay vẫn khó, không chỉ làm sao cho có vần có điệu, dễ nhớ dễ thuộc, mà còn phải khiến cho cái tình cảm, tư tưởng của người nghệ sĩ nằm gọn trong những vẫn thơ của mình, từng chữ trong thơ đều ôm trong mình một thứ tình cảm nhất quán. Văn xuôi người ta dùng cả vạn chữ để diễn đạt một chủ đề, thì đối với thơ chỉ vỏn vẹn vài chục, nhiều thì vài trăm, tâm hồn, tình cảm của người nghệ sĩ đã nằm trong ấy. Có thể nói rằng tình cảm là đặc thù của văn chương nói riêng, và là của thơ ca nói riêng. Và chắc một điều rằng, xưa nay người ta làm thơ thì khi nào cũng xuất phát từ tình cảm làm gốc, chứ không vì cái gì khác, đó gọi là cảm hứng sáng tác. Chính vậy tình cảm có một vai trò vô cùng quan trọng trong thơ.
Nói đến vai trò quan trọng của tình cảm trong thơ ca, trước hết phải nói đến việc tình cảm trong lòng người chính là khởi nguồn của những vần thơ hay và phong phú mà như Lê Quý Đôn đã nhận định rằng “Thơ khởi phát từ lòng người ta” hoặc rõ hơn khi Vũ Duy Thanh viết: “Thơ xuất phát từ tình”. Trong tiếng Hán, thơ có nghĩa là “thi”, theo như nhà văn học nổi tiếng Dương Thụ Đạt thì thi ở đây tức là là “cái gốc và là cái mầm mọc từ trái tim”. Tức là muôn đời thơ ca đều xuất phát từ những biến chuyển trong nội tâm tình cảm con người, nếu chỉ có diễn tả một sự việc đơn thuần mà không có tình cảm thì cho dù có vần có điệu đi chăng nữa người ta cũng chẳng thể xem đó là thơ được mà là một thể loại nào đó khác như phú, ca, vịnh, biện, luận, ký,… chỉ cốt xem trọng việc diễn tả lại những cái gì người ta thấy một cách rườm rà, và thêm chút vần nhạc. Nhưng lại biệp lập hẳn với thơ vì nó bị khuyết thiếu cảm xúc và tình cảm của người viết, đã gọi là thơ mà lại không có tình cảm làm gốc, không truyền đạt được tưởng, tiếng lòng của tác giả, ít thì gây sự xúc động, nhiều thì gây chấn động, thì hẳn đó không thể được gọi là thơ nữa. Bên cạnh việc gốc của thơ là tình cảm, nó sinh sôi và nảy nở ra những câu chữ cô đọng, súc tích và truyền cảm bằng nhiều hình thức. Thì trong thơ ca người ta cũng còn có những yêu cầu nhất định cho tình cảm trong thơ, trong thơ không có chỗ cho thứ tình cảm giả tạo, kém tự nhiên, giới thơ không có chỗ cho những kẻ cố múa bút, rặn ra những chữ khô cứng, hoa mỹ và thừa thãi, nhưng không mang đến cho người đọc những cảm xúc chân thực, đánh động vào tâm lý của con người. Mà thơ ca cần một cái khởi nguồn xuất phát từ tình cảm tự nhiên của con người ví như nỗi đau khổ, trăn trở với tình yêu, nỗi thương cảm trước những cuộc đời bất hạnh, hay một cảm xúc vui sướng, hạnh phúc nào đó xuất phát từ chính trong lòng người nghệ sĩ, trở thành cảm hứng xuyên suốt tác phẩm. Và một người nghệ sĩ tài năng ắt hẳn sẽ có cách ém nó vào từng chữ trong thơ, lúc ẩn lúc hiện, khiến người đọc buộc phải băn khoăn, tìm tòi và khai quật những tình cảm chan chứa tự nhiên ấy. Vậy nên Ngô Thì Nhậm mới không ngại ngùng khi nhận xét về văn chương rằng “loại có khả năng gây hứng thú và cảm xúc cho người ta thì không gì bằng thơ”. Rõ ràng rằng, con người chúng ta có thiên tính tò mò, cái gì càng được ấp ủ, giấu kín, là tình cảm bí mật mà kẻ khác giấu trong thơ lại càng khiến người ta mong mỏi tìm tòi, thưởng thức. Còn nếu như thơ không mang tình cảm, thì cũng chỉ là thể loại tự sự, thuyết minh, ý trên mặt chữ, không nên xếp nó vào thơ.
Thứ hai nữa, tình cảm trong thơ ca chính là những nét phác họa sắc nét nhất về một người nghệ sĩ. Không chỉ bộc lộ tư tưởng, tình cảm, lối sống, mà còn bộc lộ được những tính cách, những góc khuất sâu trong tâm hồn của họ. Tôi lấy ví dụ như đọc thơ Hàn Mặc Tử với những tập Gái quê, thơ Điên,… với những tình cảm hỗn độn vừa trong sáng vừa kỳ dị, người ta đã cảm nhận rõ hơn về cuộc đời của một người nghệ sĩ bất hạnh, khao khát tình yêu, cuộc sống, nhưng lại phải nhận những cô đơn tách biệt với cuộc đời. Hoặc với thơ Hồ Chí Minh như tập Nhật ký trong tù, Vọng Nguyệt, Tức cảnh Pác Pó,… tình cảm với thiên nhiên, với con người, sự lạc quan, ung dung,… thể hiện được sự vĩ đại của một tâm hồn tuyệt đẹp, tấm lòng gắn bó với nhân dân, với Tổ quốc, với cách mạng của Hồ Chủ tịch một cách khéo léo và tinh tế hơn cả, nó lại ở một cái tầm khác hẳn với những bài báo, bài viết tự sự thông thường. Hay với Tố Hữu đi từ Từ ấy đến Việt Bắc, những tình cảm sung sướng khi được đứng dưới lá cờ của Đảng, đến những cảm xúc ngậm ngùi nhân buổi phân ly, đã vẽ nên một hồn thơ lý tưởng, một tấm lòng yêu quê hương đất nước, hòa mình vào cuộc sống của nhân dân, sống và chiến đấu vì nhân dân sâu sắc mà không phải ai cũng có được.
Vai trò quan trọng thứ ba của tình cảm trong thơ ấy chính là thu hút, đánh động những cảm xúc chưa từng có hoặc đang còn ngủ quên, mơ màng trong lòng mỗi độc giả, khiến độc giả không chỉ hiểu được tấm lòng của người thi sĩ trong những hoàn cảnh nhất định mà còn phải thu về được cho mình những tình cảm mới, mở ra những chân trời mới trong tâm hồn, hoặc làm sâu đậm thêm những tình cảm sẵn có. Lấy ví dụ về bài thơ Chiều tối của Hồ Chí Minh chẳng hạn:
“Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Ma túc bao hoàn lô dĩ hồng”
Trước hết phải khen rằng đây là một bài thơ hay, cô đọng nhiều giá trị nội dung và nghệ thuật, trong đó cái gốc rễ tình cảm của nhân vật trữ tình, của người chiến sĩ cách mạng đã thu hút được độc giả. Những tình cảm lạc quan, yêu đời, chan hòa với thiên nhiên cuộc sống khiến người ta hiểu hơn về tấm lòng của người chiến sĩ cách mạng trong cảnh tù đày khốn khổ, càng thêm cảm phục tấm lòng vì dân vì nước của chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại. Đồng thời tác phẩm cũng lại mở ra cho người đọc một nhận thức mới về cuộc đời của người chiến sĩ những năm đầu kháng chiến gian lao, vất vả, nhưng tràn ngập niềm tin và hy vọng vào cuộc sống. Như vậy đọc thơ xong nếu là một người giỏi thường thức và am hiểu họ không chỉ dừng lại ở việc chỉ cảm nhận được tâm hồn của thi sĩ thông qua những tình cảm trong thơ mà còn rút ra cho mình những bài học sâu sắc, ví như trong Chiều tối chính là tinh thần lạc quan, yêu đời không khuất phục trước khó khăn, lòng tin vào cách mạng, yêu nước thương dân,…
Tương tự đến với một đoạn trong Việt Bắc của Tố Hữu:
“Rừng xanh hoa chuối đỏ tươi
Ðèo cao nắng ánh dao gài thắt lưng.
Ngày xuân mơ nở trắng rừng
Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang
Ve kêu rừng phách đổ vàng
Nhớ cô em gái hái măng một mình
Rừng thu trăng rọi hòa bình
Nhớ ai tiếng hát ân tình thuỷ chung”
Xuất phát từ những tình cảm thắm thiết ân tình thủy chung dành cho đồng bào dân tộc miền núi, nhà thơ đã tạo ra một bức tranh tứ bình đa sắc và sinh động, đặc biệt thu hút người đọc, không chỉ ở nhịp điệu, bắt vần, mà còn nằm ở cả những vẻ đẹp ẩn chứa trong từng vần thơ. Gợi mở ra trong lòng người đọc những tình cảm quý mến, thân thiết với núi rừng Việt Bắc và con người nơi đây, cung cấp cho họ những hình dung mới lạ về vùng đất được mệnh danh là cái nôi của kháng chiến. Ta cũng nhận rõ được một sự chuyển dịch tình cảm trong đoạn trích, nghĩa là tình cảm trong thơ của Tố Hữu không chỉ riêng mình ông mà nó còn có sức lan truyền mạnh mẽ sang độc giả, khiến họ cũng có những cảm nhận tương tự về một thời xa xăm oanh liệt của đất nước. Khiến họ yêu thương hơn vùng trời phía Bắc của Tổ quốc, yêu thêm những con người đã sánh bước cùng cách mạng trong những năm tháng kháng chiến gian lao. Quả thực rằng tình cảm trong thơ đã dẫn người ta từ chỗ không có tình cảm gì đặc biệt đến thấu hiểu và đồng cảm sâu sắc. Một tác phẩm thơ mà có khả năng truyền tải được những tình cảm nó mang thì không chỉ dựa vào cách viết của tác giả mà còn dựa vào cái gốc rễ tình cảm ấy nó chứa đựng bao nhiêu phần ý nghĩa, có đủ sức nặng hay không.
Lại nói đến việc tình cảm có sức mạnh rung động tâm can con người, có sức lan truyền và đánh thức con người mạnh mẽ thì chắc phải kể đến những chủ đề viết về tình thân, tình yêu, đặc biệt là tình cảm với quê hương đất nước. Phải nói rằng những thứ tình cảm truyền thống và đáng quý ấy đã khiến những tình cảm sẵn có trong tâm khảm mỗi con người được đắp đầy hơn, sôi động và mạnh mẽ hơn. Ví như đọc Đò Lèn, Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, cái tình cảm thắm thiết, nhớ thương, hối tiếc trong hồi tưởng của Nguyễn Duy về người bà, người mẹ bỗng khiến người đọc phải xúc động, phải giật mình thấm thía những hy sinh của bà, của mẹ, và chúng ta càng nhận thức được sâu sắc rằng phải yêu thương người mẹ, người bà của mình nhiều hơn nữa. Hoặc đọc cả Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm và Nguyễn Đình Thi, độc giả đặc biệt là giới trẻ ngày nay vốn có nhiều những bỡ ngỡ về lòng yêu nước, cũng như định nghĩa về đất nước, bỗng thấy hiểu thêm, yêu thêm, tự hào hơn về một đất nước bốn nghìn năm anh hùng, trải qua nhiều đau thương máu lửa, một đất nước đi từ ca dao, cổ tích, một đất nước đi từ lời ru,… Thử hỏi rằng nếu như tác giả không truyền những tình cảm yêu nước sâu sắc, những trải nghiệm thực tế của mình vào từng vần thơ, liệu rằng độc giả có thể có những tình cảm mới mẻ và sự thức tỉnh mạnh mẽ như thế không? Hoặc ví như viết về tình yêu, bài thơ Tôi yêu em của Puskin là một kiệt tác kinh điển, sự đau đớn, tiếc nuối và sự cao thượng mà tác giả cất giấu trong những vần thơ đã thực sự chạm đến trái tim của độc giả khắp nơi trên thế giới. Người chưa yêu hiểu thêm về tình yêu, người đã yêu thì càng thấm thía, người đang tan vỡ thì nhận được sự đồng cảm và an ủi. Cuối cùng người ta cũng lại từ những biến chuyển của nhân vật trữ tình rút ra cho mình được những bài học về tình yêu, bài học về sự tôn trọng đối phương cùng với sự cao thượng trong tình cảm.
Phải nói rằng thơ ca muôn đời vẫn luôn là một món ăn tinh thần, một trong những sáng tạo cao quý và đỉnh cao của văn chương. Trong đó tình cảm vừa là gốc rễ của thơ ca, là yếu tố chính yếu làm nên giá trị của một tác phẩm, đồng thời phác họa chân dung tâm hồn của người nghệ sĩ. Không chỉ vậy tình cảm trong thơ còn gợi mở, thức tỉnh những cảm xúc nội tâm của con người khiến cho lòng người thêm phong phú và tốt đẹp hơn.
