Nhiều bạn cảm thấy có chữ đệm “thị”, “văn” trong tên của mình khiến cái tên ‘kém sang’ hẳn. Bài viết "Tại sao tên người Việt Nam lại phổ biến chữ thị, văn trong tên đệm?" sẽ giúp các bạn hiểu thêm về nguồn gốc xuất hiện của tên đệm trong văn hóa Việt Nam để yêu mến hơn cái tên của mình nếu có thêm một chữ “thị” ấy.
1. Thị
Nói tới thị xin mọi người trở về cái thời hồng hoang, ăn lông ở lỗ của bộ lạc và thị tộc. Xã hội khi đó rất lạc hậu nên cần người, sanh đẻ rất khó nuôi, thành ra vai trò người đàn bà rất quan trọng.Thị tộc mẫu hệ là hình thức thị tộc đầu tiên và phổ biến của xã hội loài người. Người phụ nữ có vai trò lớn, là người đứng đầu gia đình và các thị tộc.Thị tộc phụ hệ là giai đoạn kế tiếp thị tộc mẫu hệ, ra đời từ thời kỳ đồ đá. Lúc đó thì các bà các mẹ (nói chung là phụ nữ) có vai trò quan trọng, nắm mọi quyền lực, đứng đầu trong gia đình và thị tộc, tên gọi cũng phải được ra đời để thể hiện sự rạch ròi quan hệ xã hội đó. Còn chữ “thị” trong tên lót của con gái bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam sau khi Trung Quốc đồng hóa dân ta qua thời kỳ Bắc Thuộc.
Về chữ thị (氏), đây là một từ Việt gốc Hán. Thị nguyên gốc từ có nghĩa là họ, nhưng chỉ 1 cá nhân riêng lẻ và chỉ dùng cho đàn bà đã lấy chồng.
Khi đó người phụ nữ Trung Quốc khi lấy chồng thì dùng chữ “thị” ghép với họ của chồng và ko dùng tên cúng cơm của mình nữa nữa.
VD: Nàng Tô Thị là nàng vợ của ông họ Tô.
Còn ở Việt Nam ngày xưa thì phụ nữ trong các gia đình quyền quý vẫn giữ họ cha và thêm chữ Thị phía sau như một cách để thể hiện giai cấp, đẳng cấp vậy.
VD: Trong những tài liệu cổ ta vẫn nghe những danh xưng như: Hoàng hậu Dương thị, bà phi Nguyễn Thị… dịch ra là bà hậu họ Dương, bà phi họ Nguyễn vậy đó
Đến khi chữ Nôm bắt đầu sử dụng rộng rãi và khi văn hóa Việt Nam bắt đầu có được những điểm độc đáo riêng biệt thì chữ “thị” chỉ người phụ nữ lại đứng trước tên riêng của họ, vd coi mấy vở chèo, kịch ngày xưa hay có các nhân vật như: Thị Mầu, Thị Kính… và đến khoảng thế kỷ 15 thì chữ Thị đi luôn vào tên và họ của con gái theo đến tận bây giờ.
Dân tộc Việt phải nhắc tới Hồng Bàng Thị (鴻龐氏) dịch ra là họ Hồng Bàng, nhưng ý nghĩa ban đầu là “người mẹ Hồng Bàng”.
Bên Tàu có, như: “Phục Hi thị” 伏羲氏, “Thần Nông thị” 神農氏, “Cát Thiên thị” 葛天氏, “Hữu Hỗ thị” 有扈氏 cũng là kiểu này.
Nữu Hỗ Lộc thị thời nhà Thanh là một trong bát kỳ, Sùng Khánh Hoàng thái hậu dòng tộc Nữu Hỗ Lộc thị là thân mẫu của Càn Long Hoàng đế. Hòa Thân, một nhân vật đầy quyền lực cũng thuộc Nữu Hỗ Lộc thị.
Thị là một danh xưng mặc định cho người đàn bà. Cả Tàu lẫn Việt đều chỉ đại từ nhân xưng ngôi thứ ba số ít chỉ phụ nữ là”y thị”. Thành ra có những cách gọi, xưng hô đàn bà như bà Trần Thị,Nguyễn Thị,Lý Thị, Vương Thị.
Nên nhớ Việt tộc là một tộc khá cá biệt của thế giới văn minh, chúng ta theo chế độ mẫu hệ dài hơn người Tàu nữa, Hai Bà Trưng, Triệu Thị Trinh là bằng chứng. Việt tộc ta trường tồn là có một phần “mẫu hệ”, nhờ mẫu hệ mà 1000 năm bị Tàu đô hộ ta không mất gốc.
Cái chế độ mẫu hệ ở Việt Nam ta từ hồi Bà Trưng, Bà Triệu và tới nay đã là phụ hệ khi con mang họ cha. Tuy nhiên con mang họ cha là lý thuyết thôi, trong gia đình quyền lực của các bà vẫn bao trùm.
Cái câu “Hỏi má mày”/ "Đi mà hỏi mẹ mày" nghe trong xóm làng hơi bị nhiều. Ông bà xưa VN ta có câu : ”Mua heo chọn nái mua gái chọn dòng” là vì thế.
Người Việt mình rất nhân văn, không có tục bó chân đau đớn như Tàu, chẳng có tục tùy táng người hầu, vợ lẽ sau khi chết…
Việt cổ có tục xâm mình, ăn trầu và nhuộm răng đen. Người Việt đặt tên con gái thì bưng nguyên chữ 氏 thị vô làm chữ lót một cách bất di bất dịch.
Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu Tống Thị Lan, bà là chánh thất vua Gia Long, là mẹ đẻ của hoàng tử Cảnh. Đoan Huy Hoàng thái hậu Hoàng Thị Cúc –tên thường gọi là Bà Từ Cung là thứ thất của vua Khải Định –mẹ của vua Bảo Đại… rồi bà Nguyễn Hữu Thị Lan, bà Bùi Thị Xuân, Ngô Đình Thị Hiệp…
Người Việt đặt lót thị nhiều chứ người Tàu không thấy kiểu này. Nói dễ hiểu, Việt đặt là Bành Thị Chơi,Tàu đặt tên là Bành Sướng Chơi và Tàu kêu thông dụng là bà Bành thị.
Không phải con gái là cứ đặt thị, có người không lót chữ thị, tùy ý thích thôi.
Thí dụ như : Bà Đạm Phương nữ sử tên thật là Công Tôn Nữ Đồng Canh là cháu nội vua Minh Mạng. Ca sĩ Quỳnh Giao tên thiệt là Công Tằng Tôn Nữ Đoan Trang là cháu sơ vua Minh Mạng. Nhưng lại có bà Tôn Nữ Thị Ninh.
Kết luận: Lót chữ thị 氏 là dấu vết và nhắc nhớ tới mẫu hệ của Việt tộc ta.
2. Văn
Văn ra đời sau chữ thị vì phụ hệ đi sau mẫu hệ.Trong Nho giáo xưa thì học là giỏi, trau dồi học vấn, văn ôn võ luyện. Võ thì mạnh bạo, nhưng sát phạt, không dám khoe, văn thì phải khoe.
Ông bà ta quan niệm học hành thi cử tiến thân.
“Trai nam nhơn thi chữ
Gái thục nữ thi tài”
Chữ 文 Văn xuất xứ đầu tiên nghĩa là “chữ”.
Chữ tượng hình là chữ bắt chước hình tượng các loài mà đặt ra kêu là “văn” 文, gộp cả hình với tiếng gọi là “tự” 字.
Văn tự là chữ viết, thành ra ta có Anh Văn, Pháp Văn, Hoa Văn…
Văn còn là“văn minh” 文明, “văn hóa” 文化.
Người xưa tôn thờ sao Văn Xương, Văn Khúc vì tượng trưng cho thông minh, hiếu học, học giỏi, văn chương, mỹ thuật, âm nhạc, thành đạt.
“Đèn Sài Gòn ngọn xanh ngọn đỏ
Đèn Mỹ Tho ngọn tỏ ngọn lu
Anh về học lấy chữ nhu
Chín trăng em đợi, mười thu em chờ”
Người Việt thích lót chữ văn cho con trai là muốn con mình học giỏi, thi đậu, thành đạt.
Các bạn nên hiểu là bên Tàu cũng có lót chữ văn, tuy nhiên không nhiều như Việt mình, thí dụ Triệu Văn Trác, Mã Văn Tài.
Nhưng con gái mà tên Phạm Văn Phương thì cũng lạ.
Văn cũng là một cái họ khá phổ biến của người Tàu và VN, thí dụ Văn Thiên Tường.
Nhưng cũng như thị, người Việt không phải cứ con trai là lót chữ văn.
Thí dụ như Hồ Quý Ly có con là Hồ Nguyên Trừng, Hồ Hán Thương.
Nhà Lê Sơ, con cháu Lê Lợi đặt tên là Lê Nguyên Long, Lê Bang Cơ, Lê Nghi Dân, Lê Tư Thành…
Chúa Nguyễn thì lót chữ Phúc cho con, Nguyễn Phúc Nguyên, Nguyễn Phúc Khoát…
Vua Minh Mạng thì làm bài phiên hệ “Miên-Hường…” đặt cho con.
Họ Ngô thì lấy chữ Đình lót cho con: Ngô Đình Thục, Ngô Đình Diệm…
Tóm lại: Chữ lót văn là như vậy đó
“Đêm qua chớp bể mưa nguồn
Hỏi người tri kỷ có buồn hay chăng
Cá buồn cá lội tung tăng
Em buồn em biết đãi đằng cùng ai?”
Còn vài cách giải thích rất dân gian, gần gũi hơn các bạn có thể nghe để lí giải vì sao con trai đệm văn, con gái đệm thị như sau:
1/ Văn trong văn vở, phụ nữ thường thích những chàng trai miệng ngọt, khéo nói, giỏi giang nên tên thường để văn, còn đàn ông lại thích nhìn (thị) vẻ ngoài xinh đẹp của các cô gái nên con gái để thị với ngụ ý sinh ra mong con gái xinh đẹp như câu: “Con gái yêu bằng tai, con trai yêu bằng mắt” hoặc câu “Trai tài, gái sắc” như các cụ thường nói.
2/Thị = chợ, con gái cần khéo chợ búa, bếp núc, Văn vẫn thiên về khoa cử, tài năng như trên. Ngày xưa đàn bà phải buôn bán chợ búa để nuôi chồng ăn học.
(st, th)
